کێ دەچێتە پەرلەمان؟!

گرنگیی نوێنەرایەتی لە پەرلەمان بووەتە جێگای مشتومڕ لە کاتی بەڕێوەچوونی خولە پەرلەمانییەکاندا، بەهۆی ئەوەی (ئەندامان یاخود نوێنەران) لە پەرلەمان بە "نوێنەری گەل" ناسراون و هەر بە دەنگی گەل دەچنە پەرلەمان و بە دەنگی گەلیش متمانەیان لێ دەسێندرێتەوە. بۆیە، گرنگی و پێگەی ئەندام پەرلەمان لە هەموو سیستمێکی دیموکراسی جێگە بایەخی ئەوتۆیە و بێگومان، بوون بە ئەندام پەرلەمان کۆمەڵێک پێوەری بۆ دیاری کراوە بە پێی یاسا و سیستەم و فەرهەنگی هەر وڵاتێک یان هەرێمکی دیاری کراو لە کاتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکاندا.

لێرەوە لە ناونیشانی وتارەکە زیاتر قووڵ دەبینەوە بە شێوەیەکی گشتیی کێ دەچێتە پەرلەمان؟ هەروەکو هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق دەکرێت ئێمەومانان هەر کەسێک هات و بانگەشەی هەڵبژاردنی کرد ئێمە دەنگی پێ بدەین و چوار ساڵ بێ هیچ پێوەرێکی گشتیی لە پەرلەمان نوێنەرایەتییەمان بکات؟.

لە وەڵامدا دەڵێن؛ نەخێر هەموو کەسێک شایستەی بوونە ئەندام پەرلەمانی نیییە، بەڵکو چەندان پیێوەر هەن، بۆ نموونە لە پێوەرە گشتییەکانەوە دەست پێ دەکەین کە بریتین لە:

 1- ڕەگەزنامە: لە زۆربەی وڵاتان کاندید بۆ پەرلەمان دەبێت هاووڵاتی ئەو وڵاتە بێت.

2- تەمەن، بە شێوەیەکی گشتیی کەمترین مەرجی تەمەن هەیە بۆ بوون بە پەرلەمانتار. زۆرجار ئەمە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کاندیدەکان ئاستێکی دیاریکراوی پێگەیشتن و ئەزموونی ژیانیان هەیە، بەڵام بە شێوەیەکی باو لە نێوان 18 بۆ 25 ساڵدایە.

3- پەیوەندی شوێنی نیشتەجێبوون یان بازنەی هەڵبژاردن: ڕەنگە کاندیدەکان پێویستیان بە نیشتەجێبوون بێت یان پەیوەندییەکی بەهێزیان لەگەڵ ئەو بازنەیە یان ناوچەی هەڵبژاردنەدا هەبێت کە دەیانەوێت نوێنەرایەتی بکەن.

4- ڕێساکانی دارایی هەڵمەتی هەڵبژاردن: زۆرێک لە وڵاتان ڕێسای دارایی هەڵمەتی هەڵبژاردنیان هەیە بۆ دڵنیابوون لە شەفافییەت و ڕێگریی لە کاریگەریی ناڕەوا. زۆرجار پێویستە کاندیداکان سەرچاوەی بودجەی خۆیان ئاشکرا بکەن و پابەندبن بە سنووری خەرجییەکان.

5- خوێندن یان بڕوانامە: ئەمە لە کاتێکدا هەمیشە مەرجێکی فەرمی نییە، بەڵام هەبوونی ئاستێکی دیاریکراوی خوێندن یان ئەزموونی پیشەیی دەتوانێت سوودی هەبێت بۆ پەرلەمانتارانی ئایندە و هەروەها ئاستی زانینی یاسا، ئابووری، زانستی سیاسی، یان سیاسەتی گشتی.

6- پێوەری ئەخلاقی و یاسایی: پێویستە کاندیداکان پابەند بن بە بنەما ئەخلاقییەکان و پابەندی مەرجە یاساییەکان بن بە درێژایی کاندیدابوون و ماوەی پەرلەمانتاران. ئەمەش ئاشکراکردنی دارایی و دوورکەوتنەوە لە ناکۆکی بەرژەوەندییەکان و پابەندبوون بە کۆدەکانی ڕەفتاری پەرلەمان دەگرێتەوە.

7- نوێنەرایەتیی فرەچەشنی: زۆرێک لە وڵاتان هانی فرەچەشنی دەدەن لە نێوان پەرلەمانتارەکانیاندا بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی پەرلەمان ڕەنگدانەوەی فرەچەشنی ئەو دانیشتووانە دەبێت کە نوێنەرایەتی دەکات. ئەمەش ڕەچاوکردنی ڕەگەز، نەتەوە، ئایین و هۆکارە دیمۆگرافییەکانی دیکە دەگرێتەوە.

8- پابەندبوون بە خزمەتگوزاری گشتیی: بوون بە پەرلەمانتار لە بنەڕەتدا بریتییە لە خزمەتکردنی بەرژەوەندی گشتی و نوێنەرایەتیی نیگەرانییەکانی دەنگدەران لە مشتومڕ و بڕیارەکانی یاسادانان. کاندیداکان پێویستە پابەندبوونیان بە خزمەتگوزاری گشتی و بەشداریکردنی کۆمەڵگە نیشان بدەن.

هەموو ئەم پێوەرانە بە پێوەری نێودەوڵەتی و گشتیی هەژمار دەکرێن بۆ بوون بە ئەندام پەرلەمان بەڵام کە بەراوردێکی بکەین بە بەربژێرانی هەر پێنج خولی پەرلەمانی کوردستان و سەرکەوتنی بەربژێرەکان دەگەینە ئەو دەرەنجامانەی کە لێرە هاووڵاتییان لەسەر پێوەری زانستی و مەعریفەیی بەربژێرەکە دەنگ نادەن ئاخۆ ئەو بەربژێرە خاوەنی بڕوانامەی زانستی سیاسە و یاساییە یاخود ئایا شارەزاییەکی هەیە.

لەبارەی ئەم دوو زانستە یاخود بە شێوەیەک ئاستی مەعریفی ئەوەندە بەرزە تا بتوانێت نوێنەرایەتیمان بکات، ئەوەی کە لە ڕابردوودا بینیمان دەنگدان بۆ بەربژێرەکان یان لەسەر ئاستی خزمایەتی و هاوڕێیەتی و حزبایەتی یاخود ئایینی و ناوچەیی و بەرژەوەندی ماددییە نەک لەسەر ئاستی ئەو پێوەرە گشتیانەی کە لە بنەڕەتدا تەرخان کراوە بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن و دیموکراسی.

لە کۆتاییدا ئەوەی پێوسیتە: کێ دەچێتە پەرلەمان، بۆ ئەوەی هەر تاکێک هۆشیارییەکی تەواوەتی لەسەر ئەو بەربژێرانەی کە خۆیان دەپاڵێون و لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا دەکەونە بەرچاومان لەسەر بنەما و پێوەری زانستی و مەعریفەیی بەربژێری دڵخواز دیاری بکات، چونکە پەرلەمان و نوێنەرەکان بۆ گەیاندنی دەنگی گەل هەڵدەبژێردرێن نەک دەنگی چینێکی دیاریکراو.