ڕێككەوتنی کەرکووک و نەینەوا و ڕەهەندەكانی

هەڵبژاردنى ئەنجوومەنی پارێزگاكانی عێراق كە لە مانگی کانوونی یەکەمی 2023 بەڕێوەچوو، هەر لەسەرەتاوە كات و ساتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە بە پلەی یەكەم لە بەرژەوەندی هێزەكانی شیعە و هاوپەیمانەكانی بوو بەتایبەتی هێزەكانی حەشد شەعبی، بۆیە لەم هەڵبژاردنە نفوز و پێگە و هەژموونی خۆیان بەهێزتر كرد لە هەموو عێراق و بە پارێزگا سوننەنشینەكان و ناوچە دابڕێندراوەكانیشەوە.

بۆ پێكهێنانی ئیدارەی پارێزگاكانی كەركووک و نەینەوا چەند ڕێككەوتنێک كراوە لەلایەن (یەكێتی و شیعەكان و بەشێک لە سوننەكان) كە ئەو ڕەهەندانەی لەخۆگرتبوو:

یەكەم: یەكپارچەیی خاكی عێراق: یەكێك لەو خاڵانەی كەهێزە سیاسیەكانی شیعە بانگەشەی بۆ دەكەن ئەوەیە كە ئەوان هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو لایەنانە دەكەن لەگەڵ یەكپارچەیی خاكی عێراقن، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە كە زۆربەی سەركردە سیاسییەكانی شیعە لە ڕاگەیاندن ئاماژەیان بەوەدا كە لە (کەرکووک و نەینەوا)دا ڕێككەوتن لەنێوان ئەو هێزانە كراوە بۆ ئیدارەدانی پارێزگاكە كە لەگەڵ عێراق و یەكپارچەیی خاكی عێراقن.

دووەم: هەروەكو دەزانین لە ڕووی ئیتنییەوە عێراق وڵاتێكی جۆراوجۆر و جیاوازە خاوەن چەندین نەتەوە و ئایین و مەزهەبە، بۆیە ئامانجێكی تری شیعەكان لەم ڕێككەوتنە پەراوێزخستنی ئەو هێزانە بوون كە بە نەتەوەیی و مەزهەبی و نەیاری ئەوان ناسراوبوون، چونكە بەدرێژایی مێژووی حكومرانی عێراق هیچ ڕژێمێك نەیتوانیووە كێشەی نەتەوە و مەزهەب چارەبكات، بۆیە ئەو دەسەڵاتەی ئێستا لە عێراق لە هەوڵی ئەوە دایە بەهەموو جیهان بڵی لە عێراق هیچ كێشەیەكی نەتەوەیی و مەزهەبی نییە.

سێیەم: كۆنترۆڵكردنی ئیداری ئەو ناوچانە بە مەبدەئی (زۆرینە) ئامانجێكی تری ڕێككەوتنەكان بوو، بەجۆرێك مەبدەئی زۆرینە و كەمینە پەیرەو دەكەن، ئەوەیان لەبیركردووە عێراقی نوێ لەسەر ئەم بنەمایە (ڕێككەوتن و هاوبەشی و هاوسەنگی) بنیادنراوە كە بووەتە مەبدەئێك بۆ ئیدارەدانی وڵات و پارێزگا و ناوچەكان، بەڵام لە ڕێككەوتنی ئەمجارەی ئەو دوو پارێزگایە هیچ لەمانە پەیرەو نەكراون، ئەوەش كێشە و گرفتەكانیان زیاتر قۆڵكردووەتەوە.

چوارەم: كۆتایهێنان بە ماددەی 140ـی دەستووری: لەم ڕێككەوتنانە بەڕوونی دیارە كە بەتایبەتی لە ناوچە دابڕێندراوەكان چ ئەجندایەك هەیە، هەر لەپاش ڕێككەوتنی کەرکووک سەركردە سیاسییەكانی شیعە و بەشێک لە عەرەبەكانی كەركووک گۆتیان ئێمە لەگەڵ ئەو لایەنە ڕێككەوتین كە كەركووک لاى ئەوان پارێزگایەكی عێراقییە و هەروەكو پارێزگاكانی تر، ئەمە وێڕای ئەوەی چەندین بەڕێوەبەرایەتی گرنگ و هەستیاری پارێزگاكە كە لە پاش 2003 لای كورد بوون، ئەمجارە درا بە عەرەب، لەولاوەشەوە لە پارێزگای نەینەوا هەریەک لە شنگال و ناحیەی قەراج و زوممار و بەعشیقە و چەندان ناوچەی تر درا بە عەرەبەكان، كەواتە بارودۆخەكە وابڕوات ماددەی 140 و ئیدارەی ئەو ناوچانە دەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم، ئەوەش بەپێشێڵكردنی دەستووری عێراق دادەنرێت و پرۆسەی بەعەرەبكردن جارێكی تر لەو ناوچانە ڕوودەدات.

پێنجەم: یەكێكی تر لە ڕەهەندەكانی ڕێككەوتنی ئیدارەدانی ئەم پاریزگایانە لەلایەن هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە شیعەكانن، بریتییە لە پاراستنی ئەو ڕێگەیە كە ئێستا لە بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرە بەڕێژەی (50%) كارەكانی تەواو بووە، ئەم ڕێگەیە بە یەكبەستنەوەی وڵاتانی باشووری ئاسیا و كەنداوە بە ئەورووپا بە گرنگترین ڕێگەی ئابووری و بازرگانی دادەنرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و درێژی ئەم ڕێگەیە لەناو عێراق (1200كم)ـە و خۆی لە ڕێگەی شەمەندەفەر و ئۆتۆمبێل بەجۆرەكانییەوە لەخۆدەگرێت و بەسێ قۆناغ تەواو دەكرێت كە قۆناغی یەكەم دەبێت تا ساڵی (2028) تەواو بكرێت و قۆناغی دووەمیش (2033) و قۆناغی كۆتاییش تا ساڵی (2050) تەواو دەبێت، كە گەورەترین بودجەی بۆ تەرخانكراوە بریتییە لە 17 ملیار دۆلار ، كە وڵاتی عێراق خاڵی سەرەكی بەیەكبەستنەوەی ئەو ڕێگەیەیە بە وڵاتانی ئەورەوپا، كە لە عێراقیش ئەم رێگەیە لە بەندەری فاو دەست پێدەكات بە هەریەك لە ناوچەكانی (بەسرە و ناسریە و سەماوە و نەجەف و كەرەبەلا و دیوانیە و حللـە و بەغدا و سامەرا و تكریت و بێجی و ڕەبیعە)دا دەڕوات تا سێكوچكەی عێراق و توركیا و سووریا كە بەرەو پارێزگای (مێرسین) لە توركیا دەڕوات بۆ وڵاتانی ئەورووپا، كەواتە بەهێزكردنی پێگەی هێزە شیعەكان لە هەریەک لە پارێزگا سوننەنشینەكان و یەكێک لەو ئامانجەیان پاراستن و سەرخستنی پرۆژەی (ڕێگەی گەشەپێدانی نوێی عێراقە) كە گرنگی و بایەخی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە.

شەشەم: هەڵكەوتەی جوگرافی ئەم دوو پارێزگایە وایە كەگرنگی تایبەتی ئابووری و بازرگانی هەیە بە تایبەتی لە ڕووی نەوتەوە، هەر بۆیە ئەم ڕێككەوتنە ڕێگەخۆشكەر دەبێت بۆ ئەو لایەنانەی كە ئیدارەی ئەو ناوچانە دەكەن كە دەست بەسەر كێلگە نەوتییەكان و پرۆژەكانی وەبەرهێنان دا دەگرن، بەتایبەتی پارێزگای كەركووک و بەشێكی ناوچەكانی گەرمیان كە خۆی لە خانەقین و ناوچەی تر دەبینێتەوە، بوونەتە قوربانی ئەم ڕێككەوتنە گوماناوییە كە لە ئاییندەدا دەرئەنجامی خراپی لێدەكەوێتەوە بۆ كوردی ئەو ناوچانە.

بۆیە هەموو دەرئەنجامەكان ئەوەمان پێ دەڵین كە ڕەهەندەكانی ئەم ڕێككەوتنانە هەرچەندە سەرەتایەكە بۆ جێبەجێكردنی ئەجێندایە گەورەكانیان بەڵام بۆ میللـەتی كورد لەو ناوچانە جارێكی تر نەهامەتی و ماڵوێرانی دەهێنێتەوە، بەجۆرێک بنەمای سەرەكی ئەو ڕێككەوتنانە ئیعترافكردنە بە عێراقیبوونی ناوچە دابڕێندراوەكان و كۆتاییهێنانە بە ماددەی 140ـی دەستووری عێراق و تاوەكو شتێك نەمینێت بەناوی (ناوچەکانی كێشە لە سەر).