سیاسی
پاوان ته‌ته‌ر نێروه‌یی
پاوان ته‌ته‌ر نێروه‌یی

نووسەر

سیاسەتا ئێمناهیا عیراقێ بەرەڤ کیڤە؟

ئاڵای عێراق
ئاڵای عێراق

پشتی لسەر کارلادانا بەشار ئەسەد ل دەسهەلاتداریا سوریایێ کو هەڤالبەندەکێ گرنک و ستراتیژیێ ئیرانێ و هیلالا شیعی بویە ل دەڤەرێ گورزەکا مەزن ب پیادەکرنا سیاسەتا شیعی ل ڤێ کوریدورا ناڤ هاتی هاتە کرن کو دبیت ببیتە ئەگەرێ زێدەبوونا فوکوسەکا زێدەتر لسەر عیراقێ بو بەرفرەهکرنا جموجولان لسەر ئاخا ڤی وەلاتی. ئه‌ڤ پرسا ناڤهاتی ڤه‌دگه‌رێته‌ڤه‌ بۆ هه‌بوونا چه‌ند خالێن گرنگ کو پشتی سالا 2003ێ به‌رووکا عیراقێ گرتیه‌ و تاکو نها بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ عیراق به‌ره‌ڤ ئاقاره‌کێ نه‌دیارڤه‌ بچیت.

خواستا پشتی سالێن 2003ێ:

پشتی روخاندنا رژێما به‌عس ل عیراقێ خواسته‌ک هه‌بوو ژ بۆ سه‌ر ژ نوی دامه‌زراندن و په‌یکه‌ربه‌ندیا حکومه‌ته‌کا مه‌ده‌نی و خزمه‌تگوزار ل عیراقێ کو بشێت د ئاست وێ زولم و سته‌مێ بیت کو چه‌نده‌ها ده‌هه‌یه‌ به‌رووکا خه‌لکێ عیراقێ ب هه‌می پێکهاته‌یێن خوڤه‌ گرتی، بهێتە ئاڤاکرن. لێ گه‌له‌ک نه‌ڤه‌کێشا ئه‌ڤ خواست و ئاراستەیە‌ کو مافه‌کێ سروشتیێ هەمی هاوولاتیەکێ یه‌ خو د به‌رگه‌کێ نویدا دیارکر. ئه‌ڤ گوهڕینێن ناڤهاتی ئێکسه‌ر پشتی ته‌واوبوونا کارێن جڤاتا حوکمڕانییا عیراقێ (مجلس الحکم العراقي) هات کو ب سه‌رکردایه‌تیا ئه‌مریکا و ئه‌ندامبوونا چه‌ند سه‌رکرده‌یەکێن عیراقی و کوردستانی ل ناڤه‌راستا سالا 2003ێ هاته‌ دروستکرن و ل ناڤه‌راستا سالا 2004ێ کارێن خو ب داوی ئینای و پاشان ئێکه‌م حکومه‌تا عیراقی یا پشتی رژێما به‌عس ب سه‌روکاتیا ئه‌یاد عه‌لاوی ژ دایکبوو. ژیێ وێ حکومه‌تا ئه‌یاد عه‌لاوی بتنێ ساله‌ک بوو و پاشان ژ لایێ حکومه‌تەکا ده‌مکی ڤە ب سه‌روکاتیا ئیبراهیم جه‌عفه‌ری هاته‌ ده‌ستاوده‌ستکرن. پشتی کو حکومه‌ت که‌فتیه‌ ده‌ستێ جه‌عفه‌ری و حزبا ده‌عوه‌ یا ئیسلامی دا ئێدی شیعه‌گه‌ری و بڕیارێن ئیرانێ بوونه‌ تاکه‌ گه‌وهه‌رێ پله‌به‌ندی و پیاده‌کرنا ده‌سهه‌لاتێ. چاڤ سورکرنا شیعه‌یان به‌رامبه‌ر پێکهاته‌یێن دی یێن عیراقێ وه‌که‌ سونه‌، کورد، مه‌سیحی، و تورکمانێن سونی مه‌زهه‌ب تا راده‌یه‌کێ زور عیراق به‌ره‌ڤ لێوارێن دیکتاتوریه‌تێ و سه‌رهه‌لدانا جه‌نگه‌کێ ناڤخۆیێ کێشا کو ل داویێ به‌رهه‌مێ وێ چه‌ندێ بوو سه‌رهه‌لدانا داعشێ ل سالا ٢٠١٤ێ ل ناوچه‌یێن سونەنشین وه‌که‌ موسل و ئه‌نبار، و ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بوو ئه‌گه‌رێ هندێ کو خواست وحەزا هه‌بوونا حکومه‌ته‌کا مه‌ده‌نی و خزمه‌تگوزار یا هاوولاتیان ل سالا 2003ێ هه‌ی هاته‌ گوهارتن بۆ هه‌بوونا ئێک روژ دویر بوون ژ کوشتن و برینێ ل ده‌ف هاوولاتیێن عیراقی.

"حکومه‌تا شیعی پشتی سالێن 2014ێ"

پشتی سه‌رهه‌لدانا رێکخراوا تێروریستی یا داعشێ ره‌وشه‌کا نوی به‌رووکا عیراقێ گرت، ره‌وشه‌ک کو د دوو دیتنێن جیاواز دا خویندن بو دهێته‌کرن. دیتنا ئێکێ هه‌بوونا زه‌مینه‌سازیێ بو ئێکگرتنا هاوولاتی و سیاسەتمەدارێن عیراقێ به‌رامبه‌ر هێزا تاریپهەرستێن داعشێ بوویە. ل عیراقێ ب فه‌توایه‌کا عه‌لی سیستانی هێزه‌کا نوی ب ناڤێ حه‌شدا شه‌عبی دروستبوو بۆ به‌ره‌نگاربوونا داعشێ و تا راده‌یه‌کێ ئه‌ڤ کارێ ناڤهاتی ئه‌نجامدا. لێ یا ژ هه‌مییا گرنگتر دیتنا دوویێ بوویه‌ ژ دروستکرنا ڤێ هێزا ناڤهاتی. پێکهاته‌یا حه‌شدا شه‌عبی پتره‌ ژ 40 گروپێن جیاوازێن سه‌ر ب چه‌نده‌ها سه‌رکرده‌یێن سیاسی یێن هه‌لگرێن ئایدلووژیێن جیاواز لێ زۆرینه‌ سه‌ر ب ئیرانێ و گوهدارێ هێزا قودسا ئیرانینه‌. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی رێک پێچه‌وانه‌یا پروپوزه‌لێ دروستکرنا ڤێ هێزا ناڤهاتی بوو کو بهێته‌بکارئینان ژبۆ به‌ره‌نگاربوونا داعشێ، لێ گه‌له‌ک نه‌ڤه‌کێشا داکو حه‌شدا شه‌عبی ب ناڤێن جیاواز خۆ بخشینیته‌ دناڤا هه‌لبژارتنێن عیراقێ و بهێته‌ دناڤا گوره‌پانا سیاسی یا عیراقێ دا. حه‌شدا شه‌عبی د ڤی چوارچێوه‌ی دا نه‌راوه‌ستیا و به‌شدارێ کارایێ روودانێن 16ێ ئوکتوبه‌رێ و پاشان هێرشکرنا بۆ سه‌ر هه‌رێما کوردستانێ بوو لێ به‌رخۆدانا پێشمه‌رگه‌ی ل پردێ و سحێلا چاڤێن ڤێ هێزا تاییفه‌گه‌ر ڤه‌کرن و بۆ دیارکر کو تاکه‌ هێزا شه‌رعی و بریارده‌ر ل هه‌رێما کوردستانێ پێشمه‌رگه‌یه‌ نه‌ک چ هێزێن دی.

حکومه‌تا عیراقی د پیاده‌کرنا سیاسه‌تا قه‌بوڵنه‌کرنا چ لایه‌نه‌کێ دی ل ده‌رڤه‌یی مه‌زهه‌بێ شیعی، عیراق به‌ره‌ڤ ئاقاره‌کێ نه‌دیارڤه‌ بریه‌ کو ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ ره‌وشه‌کا ناسه‌قامگیر به‌رووکا عیراقێ بگریت و ببیته‌ گوره‌پانا ململانێ یا سه‌ربازی و ئه‌منی و سیاسی. قولبوونا ڤان ململانیێیان بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ کو فوکوسا حکومه‌تا عیراقی به‌ره‌ڤ پرسێن ئه‌منی و سه‌ربازی بچیت و ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی وه‌ کریه‌ کو ل شوینا گه‌شه‌پێدانا کومه‌لگه‌هێ و به‌ره‌ڤ پێشبرنا که‌رتێ په‌روه‌رده‌ و ساخله‌میێ رێک به‌روڤاژی پتر ژ 40 ژ سه‌دێ بودجه‌یا عیراقێ بۆ هێزێن چه‌کدار بهێته‌ بکارئینان و هه‌روه‌سا د پروژه‌ بودجه‌یا سالا 2021ێ تاکو نها ئەو بەشە بودجه‌یا بۆ حه‌شدا شه‌عبی هاتیه‌ تەرخانکرن پتر بیت ژ بودجه‌یا 5 وه‌زاره‌تێن عیراقی کو د وه‌لاته‌کێ وه‌که‌ عیراقێ نه‌بیت کو ب ده‌ستکه‌فت دهێته‌ ته‌ماشه‌کرن لێ ل جیهانا نها و ره‌وشه‌کا ئابووری یا وه‌ها هه‌ستیار کاره‌ساته‌کا هه‌ره‌ مه‌زن و دویره‌ ژ بناخه‌یا حکومداری و شارستانیه‌تێ.

"ده‌رهاڤێشته‌یێن دروستکرنا حه‌شدا شه‌عبی"

ئه‌و خالا کو ژ لایێ زۆربه‌ی سیاسی و پێکهاته‌یێن عیراقی دهاته‌ باسکرن چه‌نده‌ک نه‌ڤه‌کێشا کو به‌رووکا خودێ حکومه‌تا شیعی یا عیراقی گرت. ترسا زۆربه‌ی سیاسی یێن عیراقی کونترولنه‌کرنا ڤان هێزێن ب ناڤ حه‌شدا شه‌عبی بووه‌ کو تێکه‌لی پرسێن سیاسی ببن و تاکو بگه‌هیته‌ وی راده‌یی کو د ته‌سفیه‌حسابێن لایه‌نێن ناڤخۆی و ده‌ره‌کی بهێنه‌ بکارئینان. چه‌نده‌ک نه‌ڤه‌کێشا کو ناڤه‌ندێن ڤه‌کولینێ یێن زانکویێن دیارێن جیهانی وه‌که‌ زانکویا هارڤارد و سه‌نته‌رێ ئاشتیێ ل ستوکهولم باس ل وێ چه‌ندێ کر کو کار و کریارێن حه‌شدا شه‌عبی وێ چه‌ندێ دیاردکه‌ن کو تایه‌کێ سوپایێ پاسدارانه‌ ل عیراقێ و هه‌بوون و سه‌رکردایه‌تیکرنا ئاشکه‌رایا فه‌رمانده‌یێن سوپایێ قودس، به‌لگه‌یه‌کا ئاشکه‌رایه‌ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندا ناڤهاتی. گروپێن دناڤا حه‌شدا شه‌عبی دا هه‌ر زوی ده‌ست ب پیاده‌کرنا سیاسه‌تا ئیرانی ل عیراقێ کر و نها ئه‌ڤ هێزه‌ بوویه‌ به‌شه‌کێ دانه‌براوێ ته‌سفیه‌حساباتێن ئه‌مریکی/ ئیرانی لسه‌ر ئاخا عیراقێ کو ئه‌ڤ چه‌نده‌ وه‌که‌ کابوسه‌کێ لێ هاتییە به‌رامبه‌ر حکومه‌تا نها یا عیراقێ. هه‌ر چه‌نده‌ محمد شیاع سودانی کو پێشتر ژی پوستێ وەزاری هەبوویە باش لسه‌ر ڤێ ره‌وشێ هایدار بوویه‌ کو عیراق شاما شه‌ریف نینه‌ و راگرتنا بالانسا دناڤبه‌را ئه‌مریکا و ئیرانێ تاکه‌ خاله‌ بو راگرتن یان ب داوی هاتنا ده‌سهه‌لاتا وی ل عیراقێ. لێ جهێ گومانێ نینه‌ کو پشتی سه‌رکەفتنا دووبارەیا دونالد ترامپ د هه‌لبژارتنێن سه‌روکاتیا ئه‌مریکا کو بریارده‌رێ کوشتنا قاسم سوله‌یمانی و ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیس بوویه‌ دێ حه‌شدا شه‌عبی وەکە تەحەددیاتەکا مەزنتر بیت بو حکومەتا عیراقێ و تاکه‌ رێیا ل به‌ر سینگێ محمد شیاع سودانی ئه‌وه‌ کو ب پراگماتیکی مامه‌له‌یێ لگه‌ل ڤان کاودانیێن چاڤه‌رێ عیراقێ دکه‌ن بکه‌ت. لێ سەروکوەزیرانێ عیراقێ و که‌سێن نێزیکی وی باش دزانن کو ئەو نه‌شێت به‌رده‌وامیێ ب حکومرانیا خو بده‌ت کو ل روژه‌کێ بالیوزخانه‌یێن وه‌لاتێن بیانی بهێنه‌ موشه‌کبارانکرن و روژه‌کێ خوپێشانده‌ر بهێنه‌ کوشتن و روژه‌کێ چه‌کدارێن شیعی یێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤە نه‌مایشێن سه‌ربازی ل به‌غدایا پایته‌ختێ عیراقێ بکه‌ن.

"محمد شیاع سودانی هه‌ڤبه‌ر عیراقه‌کا ئالووز"

نها گورانکاریێن مه‌زن د پیاده‌کرنا ده‌ستهه‌لاتا سوپه‌رپاوه‌رێ جیهانی دروستبوویه‌. عیراق ئێدی ل سه‌رێ لیستا به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ره‌ باڵا یێن ئه‌مریکا ناهێت ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی ژی ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه‌ بو وه‌رگێرانا فوکەسا ئه‌مریکی بو ئاسیا یا ناڤه‌راست ب تایبه‌تی وه‌لاتێ چینێ. چین کو نها سه‌رکێشێ وه‌لاتێ هه‌نارده‌کارێن جیهانی یه‌ شیایه‌ ببیته‌ سه‌رگێژیه‌کا مه‌زن بو ده‌سهه‌لاتا ئه‌مریکا وه‌که‌ سوپه‌رپاوه‌رێ جیهانی. له‌وڕا ئه‌مریکا ب هیچ شێوه‌یه‌کێ نه‌ڤێت ریسکه‌کا مه‌زن بگریته‌ به‌ر و بکه‌ڤیته‌ د شه‌ڕه‌کێ راسته‌وخۆ لگه‌ل ئیرانێ و دێ به‌رده‌وام بیت د ته‌سفیه‌حساباتێن خۆ ل عیراقێ لێ ئه‌و چه‌نده‌ ژی د ئیداره‌یا دونالد ترامپی یا ئێکێ سستیه‌کا زور پێڤه‌ دیار بوو. لێ د ئیدارەیا نوویا ترامپی کو پتر حه‌ز ل دەستکەفتێن ئابوورینە ئەگەر ب شەرێ زورێ ژی بیت و ئەڤ گورانکاریێن د ئێمناهیا ئەوروپا وەکو هەڤپەیمانێ ستراتیژیێ ئەمریکا پشتی دروستبوونا شەرێ روسیا و ئوکرانیا دروستبوویە زوما سەربازی و ستراتیژیا ئەمریکی بەرەڤ قوناغێن نوی و نەچاڤەرێکری برینە و باشترین نمونە حەزا ترامپی ب بونا کەنەدا وەکە ٥١ێ کەمین ویلایەتا ئەمریکا و دەستبسەرگرتنا گرینلاند. که‌سێ ئێکه‌مێ ده‌سهه‌لاتێ کو سودانیە یه‌ ڤیابیت یاریکه‌ره‌کێ زیره‌ک بیت تاکو بشێت حه‌ز و به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریکی ل عیراقێ زێده‌تر بکه‌ت و جهێ عیراقێ د لیستا به‌رژه‌وه‌ندیێن بالا یێن ئه‌مریکی بو سالێن به‌ری 2011ێ ڤه‌گه‌رینیته‌ڤه‌.

خاله‌کا دیا گرنگ کو ناهێته‌ جوداکرن د سیاسه‌ت و پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن عیراقێ پرسا په‌تروڵێ یه‌. تاکو بالانسا هێزێ ل روژهه‌لاتا ناڤه‌راست بهێته‌ نیاسین بێگومان ڤیا بیت شاره‌زایه‌کا باش د سه‌نگا سه‌رچاوه‌یێن سروشتی لسه‌ر پرسێن سیاسی و ئه‌منی بهێته‌کرن. ئه‌ڤ سه‌نگا ناڤهاتی ژی گرێدایی ب رێژه‌یا خواستێ لسه‌ر سه‌رچاوه‌یێن سروشتی ب تایبه‌تی په‌تروڵێ یه‌. عیراق وه‌که‌ ئێک ژ هه‌نارده‌کارێن مه‌زنێن په‌ترولێ ل جیهانێ نه‌شیایه‌ یاریزانه‌کێ زیره‌ک بیت لسه‌ر پرسێن کو ژ لایێ په‌تروڵێ دهێنه‌ ئاراسته‌کرن. چونکه‌ به‌راورد دگه‌ل وه‌لاته‌کێ وه‌که‌ سعودیێ کو د زۆربه‌ی پرسێن گرێدایی ب سیاسه‌تا روژهه‌لاتا ناڤه‌راستدا، دشێت پارسه‌نگا هێزێ د به‌رژه‌وه‌ندیا ڤی وه‌لاتیدا رێک بێخیت یان ژی چو نه‌بیت دژی به‌رژه‌وه‌ندیێن وان ل ناوچێ دا نه‌بیت. لێ عیراق جیاواز دگه‌ل وه‌لاتێن دیێن هه‌نارده‌کار چو ده‌مه‌کێ نه‌شیایه‌ په‌ترولێ وه‌که‌ چه‌که‌کێ سیاسی و ئه‌منی د پرسێن گرێدایی ب سه‌روه‌ریا وه‌لاتێ خو یان پرسێن دیپلوماسی دا بکاربینت، بتنێ ئه‌و نه‌بیت کو ب چاڤێ هه‌ڤبه‌شه‌کێ ئابووری یێ ده‌مکی نه‌ک ستراتیژی دهێته‌ ته‌ماشه‌کرن. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بێگومان ده‌رئه‌نجامێن وێ سیاسه‌تا دووبه‌ره‌یی یا عیراقێ یه‌. ئه‌ڤرۆ ل عیراقێ سیاسه‌تا که‌سێن حه‌ز ب دامه‌زراوه‌ییبوونا ده‌ستهه‌لاتێ یا هەی لێ لایه‌نێ پشتگیرێ به‌هێزبوونا میلیشیاتان و بێ هێزیا حکومه‌تێ به‌رامبه‌ر ڤان هێزا هه‌نه‌ و زورینەیا دەسهەلاتێ پێکدئینن. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی گرێ کوێره‌یا لبه‌ر سینگێ سه‌روکوه‌زیرانێ عیراقێ یە‌ گه‌ر بشێت پارسه‌نگا هێزا جه‌ماوه‌ری ژ لایه‌نگیریا میلیشیاتان بو لایه‌نگیریا حکومی زێده‌ بکه‌ت وی ده‌می دێ شێت پتڕ کونترولا ره‌وشا ئێمناهی یا عیراقێ که‌ت. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی ژی د سات و ده‌مێن هوسا هه‌ستیار و بالاده‌ستی یا بالێ میلیشیاتان ل گوره‌پانا سیاسیا عیراقێ وه‌که‌ مه‌حال بوونه‌ک پێڤه‌دیاره‌ و گه‌ر گورانکاری و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یا میلیشیاتێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤه‌ ب شێوه‌یه‌کێ سیسته‌ماتیک نه‌هێته‌کرن د هه‌لبژارتنێن چاڤه‌رێکریێن عیراقێ دێ سوپرایزێن مەزن و نەچاڤەرێکری هەبن.