ئەفسانەی ئاگر و نەورۆز

چاوگی ئاگر هێز و گیانمە

باوەڕی بەرزی کوردستانمە

(ع.ع. شەونم)

ئەگەر چاوێک بە ئەفسانەی گەلاندا بخشێنینەوە دەتوانین، ئاگر لە دوو گۆشەنگیادا مانا بکەین. لە نیگایەکیدا گوزارشتە لە ژیان و ژیانەوە، لە نیگای دووهەمیدا بەمانای ڕوناکی دێت. 

بەپێی فەلسەفەی ژیان، جیهان خۆی لە خۆیدا بریتیە لە ململانێی نێوان دوالیزمەکان، تاریکی و ڕوناکی، چاکە و خراپە، ژیان و مەرگ...تاد

ئاگرکردنەوە لەسەر لووتکەی چیاکان نەریتێکی کۆنی گەلانی ئاریی و میزۆپۆتامیایە، ڕیشەکەی دەگەڕیتەوە بۆ کۆنترین پنتی مێژووی مرۆڤ. ئەگەر بنواڕینە ئەفسانەی گەلانی میزۆپۆتامیا، یەکێکیان نیە ئاماژە بە ڕووداوی لافاوەکە مەزنەکە و ئاگرکردنەوە لە لووتکەی چیا نەکات. 

لە ئەفسانەیەکی سۆمەریدا ئەمە دەخوێنینەوە: "سەر لەبەیانی ئاسمان شێوا و شەو ڕەهێڵەیەکی هێندە بەسام دایکرد نە دەتوانرا تەماشای بکرێت. ڕۆژی یەکەم بای باشوور هەڵیکرد و وەک سوپا دای بەسەر خەڵکیدا و وای  لێهات چاو چاوی نەدەبینی." 

هەروەها لە ئینجیلیش دا ئەم دێڕانە دەخوێنینەوە:" لە حەوتەم ڕۆژی مانگی دووهەمدا، هەموو سەرچاوەکانی ئاوی ئاسمان کرایەوەو چل شەو و چل ڕۆژ باران باری."

هەموو ئەفسانە مێژووییەکان لە گێڕانەوەی ئەو ڕووداوەدا بە زستان و باران ڕەهێڵە دەستپێدەکات و دواتر ئەو تۆف و بارانە دەبێتە هۆکاری لافاوێکی تۆقێنەر و زەوی نغرۆ دەکات. وەلێ دوای خۆشکردنەوەی بارانەکە گژوگیا دەردەکەوێت و ئەمەش گوزارشتە لە دەرکەوتنی بەهار و ژیانەوەی سرووشت. 

(کسیسترۆس) پاڵەوانی ئەفسانەی سۆمەر کە زۆر لە نوح کۆنترە، بۆئەوەی بزانێت لافاوەکە کۆتایی هاتووە،  پتر لە چەندین جار باڵندە دەنێریت. باڵندەکان لە کاتی گەڕانەوەیاندا چڵی گیای سەوزیان بە دەنووک هەڵگرتبوو، ئەمەش گوزارشتە لە دەرکەوتنی زەوی.

 کەشتیەکانی (پاڵەوانی سۆمەری، نوحی ئینجیل، دیڤاکۆی یۆنانی) لەسەر لووتکەی چیاکان دەگیرسێنەوە. کۆتایی هەموو تێکستەکان بە دەرکەوتنی ئاگر، کۆتایی دێت. ئاگر گوزارشتە لە سەرکەوتن، گوزارشتە لەو دەمەی غەریزەی ژیان بەسەر غەریزەی مەرگدۆستیدا سەردەکەوێت. 

پاڵەوانی سۆمەری  بۆ ئەوەی بەسەر ئەو هێزە شەڕەنگێزەدا سەربکەوێت، لە لووتکەی چیاکاندا ئاگری کردووەتەوە. پاڵەوانی نێو ئینیجل و ئاڤێستا و بابلییەکانیش هەمان کاریان ئەنجام داوە. ئەم تێکستانە بەڵگەن لەسەر ئەوەی کە ئاگرکردنەوە لە لووتکەی چیاکاندا، نەریتێکی کۆنی گەلانی میزۆپۆتامیایە و گوزارشتە لە هێزی ژیان و نوێبوونەوەی سرووشت و نەوە دوای نەوە لە وەرزی بەهاردا ئاهەنگ و بۆنەیان گێڕاوە. شیاوی باسە، نەتەوەیی کورد وەک ڕەسەنترین دانیشتووی میزۆپۆتامیا و ئاریانە لە سەرەتایی وەرزی بەهار و بوژانەوە و ژیانەوەی سروشتدا  ئاگریان کردووەتەوە و بۆنە و ئاهەنگیان گێڕاوە. لەبارەی ئەم بۆنەیەوە لەمێژووی کورددا گێڕانەوەی جیاواز هەیە، بەڵام گێڕانەوەکان کۆکن لەسەر ئەوەی ئەم بۆنەیە بەشێک بوو لەباوەڕی زەردەشت پەیڕەوان. ئەگەر چاوێک بە نووسراوەکانی زەردەشتدا بخشێنینەوە، ئەم بۆنەیە لای زەردەشت جێی بایەخ بووە و گرنکیەکی زۆری پێدراوە لە نوسراوەکانیدا و پێی گوتراوە (جەژنی میهرەگان). دەگێڕنەوە (میهیر) کەناوی هەتاوە لە شانزەهەمین ڕۆژی مانگی میهردا دەرکەوتووە و هەر بۆیە ئەو ڕۆژە بە میهر ناوەزەد کراوە و لەو ڕۆژەدا کە بە جەژنی میهرەگان ناسراوە زەردەشت پەیڕەوان  شایی و زەماوەندیان کردووە. 

(عەلی البەیرونی) لەسەر زاری هاودەمێکی خۆی بەناوی (موسای ئیبن عیسای ئەکروسی) کە مێژوونووس لێکۆڵکار بووە دەگێڕێتەوە:(کە ئەو گوێی لە (پیر)ێکی زەردەشتی بووە، کە دەیگووت: "بەهاتنەوەی ڕۆژی مهیرەگان وەرزی هاوین دێتەوە، کە ئەو دەمەش سنووری نێوان تاریکی و ڕووناکی بەرجەستە دەبێت."هەروەها بەپێی ئایینی زەردەشتی (ئافرێنەر) لەڕۆژی (میهر) دا زەوی ئافراندووە. 

شیاوی باسە، ئەو ئاگرەی نەورۆزان گەلی کورد هەڵی دەکەن و مێژووەکەی دەگەڕێننەوە بۆ ئاگرەکەی کاوەی ئاسنگەر و سەرکەوتنەکەی بەسەر شازەهاکی زۆرداردا، ئەم ئاگرە دەبوایە لە ڕۆژی جەژنی میهرەگانی زەردەشت پەیڕەواندا هەڵبکرایە. بەپێی گێڕانەوەکان سەرکەوتنەکەی کاوە و فەرەیدوون بەسەر شازەهاکدا لە ڕۆژانی (16) و بیست یەکی(21) مانگی میهردا ڕوویداوە. 

بەپێی گێڕانەوەیەک نەورۆز ڕۆژی بانگەوازی کاوەی ئاسنگەری پاڵەوانە، کە دژی شازەهاکی زۆردار  ڕاپەری و بەساڵڕۆژی ئەم ڕاپەڕینەش دەڵێن نەورۆز. کاوەی پاڵەوانی ئەفسانەیی بووە بە هێمایەکی خەبات بۆ دادپەروەری و ئازادی گەلی کورد، هەر بۆیە لەو بۆنەیەدا ئەم خەباتە قارەمانییەی کاوە یاددەهێننەوە و شەوی نەورۆز ئاگر دادەگیرسێنن و بەدەوریدا سەما و هەڵپەڕکێ و گۆڤەند دەگێڕن. 

جەژنی نەورۆز سەرەڕایی ڕابردووە دوورەکەی بۆ نەتەوەی کورد کە کۆنترین گەلی ئاریانە و میزۆپۆتامیایە و ئەمڕۆ نیشتمانەکەی بۆ چوار پارچە دابەشکراوە، لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە ئەم بۆنەیە لای کوردستانیان بەها و پیرۆزی خۆی هەبووە و گوزارشتیش بووە لە خەباتی ئاشتیانە بۆ وەدیهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی، هەر بۆیە نەورۆزی کوردان دیکتاتۆرەکانی ناوچەکەی هەراسانکردووە و ترساندوویەتی. هەر لەبەر ئەمەشە گەلی کوردستان بەبێ کێشمە کێش و سەرئێشە و جارجاریش بەبێ قوربانیدان ناتوانێت جەژنی نەورۆز بگێڕێت، هەر ساڵی کاتی نەورۆز ناوچە کوردستانییە داگیرکراوەکان بە لەشکر گەمارۆدەدرێن و زۆرجاریش ئەم بۆنەیە بە تازێ و شیوەن گێڕان کۆتایی دێت. جەژنی نەورۆزی ساڵی 1992 لە باکووری کوردستان نموونەی ئەو سەرکوتکارییەن کە دەوڵەت کۆمەڵکوژییەکی گەورەی دەرهەق بەخەڵکی بەرستەمی کورد لەشارەکانی کوردستان ئەنجامدا. ئێستاش ڕۆژهەڵاتی کوردستان شاهیدی ئەو ڕاستییە تاڵەیە کە دەوڵەت   ڕێگری دەکات لە بۆنەگێڕانی کوردستانیان لە ڕۆژی جەژنی نەورۆزدا. 

شیاوی باسە، ئەم بۆنە پیرۆزەی کورد سەرەڕایی مێژووە لە مێژینەییەکەی شاعیران و منەوارانی کورد کە شیعریان بۆ ئەم بۆنە پیرۆزە نەتەوەییە هۆنیوەتەوە و هونەرمەندانیش بەچریکەی ئاوازەکانیان کردوویانن بە گۆرانیی ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ بەشێکن لەو شیعرانه‌ی بۆ نەورۆز نووسراون:

 

نالی:

تەشریفی نەوبەھارە کە عالەم دەکا نوێ

دڵ چونکە میسلی خونچەیە بۆیە دەپشکوێ

 

پیرەمێرد‌:

ئەم ڕۆژی، ساڵی تازەیە نەورۆزە ھاتەوە

جەژنێکی، کۆنی کوردە بە خۆشی و بە ھاتەوە

 

مەولەوی:

نیشانەی نەورۆز وادەی وەھارەن

یا نەشئەی ئامای نامەی نیگارەن

 

هێمن:

جێژنی نەورۆزە، شەرابم خەستترە

تا نەڵێن بولبول لە شاعیر مەستترە

جوانی گوت شۆخی لەباری بادەگێڕ:

"ئەو کەسەی سەرمەستترە، سەربەستترە"

"انچنانرا انچنانتر می کند"

شاعیری دەروەست بە مەی دەروەستترە

 

ئەحمەد خانی:

دانایی موعه‌ممه‌ری کوهه‌ن ساڵ

ئه‌فڕه‌نگه‌هه‌ گۆ بۆمه‌ ژ ئه‌حواڵ

کو عاده‌تی پیشی یێ زه‌مانان

ئه‌ف بو له‌ هه‌مو جیهو مه‌کانان

وه‌قتێ وه‌کو شه‌هسه‌وارێ خاوه‌ر

ته‌عویل ده‌کرد ده‌ ماهێ ئازه‌ر

یه‌عنی کو ده‌هاته‌ برجێ سه‌رساڵ

قه‌ت که‌س نه‌ده‌ما ده‌ مه‌سکه‌ن و ماڵ

بیلجومله‌ ده‌چوونه‌ ده‌ر ژماڵان

حه‌تتا ده‌گه‌هیشته‌ پیر و کاڵان

رۆژا کو ده‌بوویه‌ عیدێ نه‌ورۆز

ته‌عزیم ژ بۆمه‌ ده‌ما دڵ ئه‌فرۆز

 

 

حەریق:

ئەڵێن وا جەژنی نەورۆزە دڵم پڕ ئاتەش و سۆزە

وەرە ‌بۆ جەژنە پیرۆزە بدەم رۆحم لەبەر ماوم

وەرە سەر چاوەیی چاوم، دەڵێی دەریای عەممانە

تەماشای ئەشکی گوڵنارم لە سایەی چاوی خوێناوم

 

ھەژار:

مزگێنی دا بە ‌سروە بای بەھاری

وا ھاتەوە نەورۆزی کوردەواری

 

گۆران:

ئەی نەتەوەی کاوەی زنجیر قەف قەف بڕ

رۆژی نەورۆز دای بە ‌ھەوری زستان دڕ

 

 

دڵدار:

گوڵی سوور ئەی ‌کچی نەورۆز ئەرێ کام دەس لەباغی ژین

لەبۆ یەک دەفعە بۆن کردن بەناکامی ئەتۆی ھێنا

 

 

حاجی قادری کۆیی:

رۆژتە ئەی بایی نەورۆزی لەبن بەفری گران

کانی پێی سڕ بوو چناریش دەستی چوو پەنجەی تەزی

سونبولی زوڵف و گوڵی روخسار و سەروی قامەتی

مانگی نیسان و گوڵان نەیدی لە نێو باخی وزەوی

 

وەفایی:

نەسیمی بایی نەورۆزی شەمیمی عەبھەری ھینا

موریدی عاشقان دیسان پەیامی دولبەری ھێنا

نەوید ئەی عاشقانی دڵفگار یار ھاتە سەر خەندە

سەڵا ئەی بولبولان دیسان درەختی گوڵ بەری ھێنا

 

مامۆستا حەقیقی:

مزگێنی بێ ھات ساڵی نوێ

خۆشی دوای خۆشی جوێ بە جوێ

بڵێن بەخت چیدی نەنوێ

ئەستێرەی مەش سەری ناسوێ

وە بیرت دێ چمان دی دوێ

زوو راپەڕن مەبن شلوێ

ئەوا ھات پەیکی ئازادی

بە رووخۆشی و کەیف و شادی

کۆشێ گوڵی گەشی پێیە

مەعلووم بەشی مەشی پێیە

 

ھێدی:

جێژنی کۆن و ساڵی تازەی کوردەواری ھاتەوە

ھاتەوە ئاگری خەباتی ئەو گەلە خۆش کاتەوە

ھاتەوە جوانتر لە جاران جێژنی کاوەی قارەمان

شوێنەواری میدیا باپیرە گەورەی کوردەکان

 

شێخ نافێع مەزھەر (شپرزە):

شەماڵ لە لووتکەی کێوی نەکەرۆز

ھێنایە سەقز پەیامی نەورۆز

وتی ئەم جەژنەی کاوە و فەرەیدوون

لە کوردانی پاک پیرۆز بێ پیرۆز

 

پەشێو:

 

ئەمساڵ بێ چیا نەورۆز ناکەم

بێ بۆنی گیا نەورۆز ناکەم

نەورۆز ناکەم بێ بڵێسەی سووری ئاگر

نەورۆز ناکەم ئەگەر ڕەشبەڵەک تۆز نەکات و

بەخۆم نەبمە سەر چۆپیگر.

 

رەحیم لوقمانی:

رۆژ لە ئاسۆی سوور شەوق ئەداتەوە

ئەڵێ ئەمساڵیش نەورۆز ھاتەوە..

کەوی دڵداری ئازادی و جوانی

دەروونی کەیلی سۆزی گۆرانی

بەری حەسرەتی دڵ ئەکاتەوە

بانگی پەڕاوپەڕ دەنگ ئەداتەوە

لە سەر قەندیل و شاھۆ و نەکەرۆز

ئەڵێ: گەلی کورد نەورۆزتان پیرۆز

 

 

مەلا کەریمی زاری:

سەبا ھەستە لە خەو نەورۆز واھات

بڵێ با لەشکری زستان بڕوات

بەسە جەور و جەفای بەھمەن و دەی

لە دڵ سەبر و لە تەن خۆ گیان دەرھات

بە ‌سەرمانا کڕێوەی بەفر تاکەی

بدات و دابپۆشێ شار و دێھات

ھەتا کەی تەم بەری خورشێد بگرێ

لە رووناکی بەری بن ھەردو باغات..

لە بەندیخانەکەی دەردێ گوڵاڵە؟

ئیلاھی تا بولبول بگات بە ئاوات

بە ئاوی شەونمت پێویستە سەوزە

سەر و زڵف و دەم و چاوێک بشوات

سەبا بێ دێرە نازانی کە "زاری"

لە جەوری بەھمەن و دەی چی بە سەر ھات؟

 

ژیلا حسەینی:

وا نەورۆز دێ و شاخ، دارستان دائەسپارێ

کانی و رووبار وەک ساڵی پار

گوڵاڵەکان بکەن بە ‌ئەڵقەو ملوانک بۆ مل کۆسار

زۆر بەپڕتاو نامەی دڵداری ئەنێرێ بۆلای ھەتاو

دەستی بەسەرخاکدا دێنێ

بە ھێمنی ئەیدوێنێ

 

مەلا رەحمان ئاوارە:

یادگاری چەکوشی کاوەیە نەورۆز

قەڵای زوحاکی کرد بە ‌تەپ و تۆز

ئاوری تۆڵەیە، بۆکوردەواری

لە رەش و رووتی کودستان پیرۆز