نەفت؛ نەعلەتە یان رەحمەتە؟
وەلاتێن زەنگین ب ژێدەرێن نەفت و کانزایان هەردەم خۆدان ئابوورەکێ باشتر نینن ژ ئەوان وەلاتێن بێبار ژ سەرچاوێن ناڤبری، ئەڤ چەندە ژی پرسیارەکێ د مەژیێ هەر تاکەکی دا دئازرینیت، ئەرێ ژ راستا وەلاتێن خۆدان ئەڤان جۆرە سامانێن سرۆشتی یێن ب بها و بەرامبەر ئەڤێ چەندێ خۆدان ئابوورەکێ باش نینن؟ ل ڤێرە گەنگەشا ناڤدار دهێتە هەبوونێ ئەرێ نەفت نەعلەتە یان رەحمەتە؟
بێگومان بەرسڤا ئەڤێ پرسیارێ یا گرێدایە ب جورێ حوکمرانیا وەلاتی و گرنگتر، چاوانیا برێڤەبرنا داهاتێن نەفتێ ڤە. ڤەکۆلین وەسا دیاردکەن، کو دئەگەرێ هەبوونا سیستەمەکێ سیاسی یێ سەقامگیردا، نەفت و داهاتێن نەفتی دبنە ئەگەرێ پێشکەفتن و پێشڤەچوونەکا بەرچاڤ یا ئابووری، لێ بەرۆڤاژی ئەڤێ چەندێ بێگومان دێ بیتە ئەگەرێ دروستبوونا چەندین بەربەستێن جودا و پاشکەفتنا ئابووری ژی د هەمان دەمدا.
ب گوتنەکا دی، (نەفت نەفرەتە یان نیعمەتە؟)، ناڤونیشانەکێ ئەکادەمی یێ بەرفرەهە کو چەندین گوتار و نڤیسینێن زانستی لسەر بەلاڤبووینە، و بوویە بابەتەکێ گەرم دناڤا ئەکادەمیێن سیاسەتیا نەفتێ و سیاسەتا ئابووری دا ب شێوەکێ گشتی. لەورا رایا گشتی و یا پتریا نڤیسەران لسەر کوک بووین، سامانێن سروشتی ب تایبەت نەفت، نیعمەت و رەحمەتە، دەمێ دبیتە بزوێنەرەکێ بهێز بۆ ڤەژەن و خۆشگوزاریا وەلاتی، و بەرۆڤاژی دبیتە نەفرەت دەمێ ب شێوەیەکێ پارادۆکس ئابوورێ وەلاتی بەرەف سستی و خاڤیێ ڤە دچیت و وەلات دکەڤیتە هەمبەر کێشە و بەربەستێن توندتر. د هەردوو رەوشێن بووری دا، بسپورێن ئەکادەمی تیشکێ د ئێخنە سەر پێدڤیا هەبوونا سیاسەتەکا ژیر و حەکیمانە بۆ برێڤەبرن و ئیدارەدانا داهاتێن نەفتی، کو ب راستی حکومەت و دەستهەلات سیاسەتێن خۆ ب ئاوایەکی دابرێژن کو خۆ دوویربگرن ژ کاریگەریێن نەرێنی یێن داهاتێن دەستکەفتی ژ سامانێن سروشتی.
ئەگەر جودا بەحس ل هەردوو تیوران بکەین، ل دەستپێکێ تیورا نەفرەتا نەفتێ (نەفرەتا سەرچاوان)، ئاماژە ب ئەوێ چەندێ ددەت کو هەبوونا سەرچاوێن سرۆشتی تایبەت نەفت، ب رێژەکا بەرفرەهـ، دبیت ببیتە ئەگەرێ کاریگەریێن نەرێنی لسەر پێشڤەچوون و ئابوورێ وەلاتی، وەکو پەیدابوونا نە شەفافیەت و گەندەلیێ دناڤ حوکمرانیێ دا. هەروەسا پشتبەستنا زێدە لسەر داهاتێن نەفتێ دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا ئابوورەکێ لەنگ، و پاشکەفتنا سێکتەرێن دی وەکو (پیشەسازی و کشتوکال)، کو ئەڤ چەندە ژی دهێتە نیاسین ب دیاردا (نەخۆشیا هولەندی). دۆماهیک خالێن گرنگ د تیورا ناڤبری دا، ناکوکی و ململانێیە لسەر کونترولکرنا دەڤەرێن زەنگین ب سەرچاوێن سروشتی ڤە، کو ئەڤە ژی راستەوخۆ دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا نەیەکسانیا جڤاکی.
ل لایەکێ دی تیورا نیعمەتا نەفتێ وەسا ددەتە دیارکرن، ئەگەر ئیدارەدانا داهاتێن نەفتێ ب شێوەیەکێ کاریگەر هاتەکرن دێ بیتە رەحمەت و نیعمەت بۆ وەلاتی، و راستەوخۆ دێ بیتە ئەگەرێ گەشەپێدانا ئابووری، و هەروەسا داهاتێن نەفتێ دێ کەڤنە دخزمەتا هاولاتیان دا و دێ بیتە دینەمویا بهێزکرنا ژێرخانا ئابووری و کەرتێن خزمەتگوزاری یێن دی د وەلاتی دا، و یا ژ هەمیا گرنگتر دشیاندایە داهاتێن نەفتی بکەڤنە د خزمەتا پێشئێخستن و بهێزکرنا سێکتەرێن دی یێن ئابووریدا. کو ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ گەشەپێدانەکا سەرتاسەری و باشترکرنا ئاستێ ژیانا هاوولاتیان. زێدەتر لسەر تیورا نیعمەتا نەفتێ دوو خالێن گرنگن کو ئەو ژی، ژینگەهێن سیاسی یێن سەقامگیر و فرەجوریا ئابووری نە. د خالا ئێکێدا، وەسا هاتیە دیارکرن، کو وەلاتێن خۆدان دامودەزگەهێن دیموکراسی یێن بهێز و خۆدان سیستەمێن یاسایی یێن نەلڤ، باشتر ئیدارەدانا داهاتێن سامانێن سروشتی دکەن و پتر دشیاندایە خۆ دوویر بێخن ژتەلهێن نەفرەتا نەفتێ. دگەل ئەڤێ چەندێ وەلاتێن پلانێن ستراتیجی دارێژتین بۆ هەمەجوری یان فرەجوریا داهاتێن ئابووری، هەولدایە داهاتێن نەفتی بکەنە دخزمەتە پێشئێخستنا سێکتەرێن نە نەفتیدا، و پشتبەستنا خۆ لسەر داهاتێن نەفتی کێمتر کریە، کو ئەڤە ژی ئەگەرەکێ بهێزە ژێدەرێن نوی یێن داهاتی پتر خزمەتا پێشڤەچوون و سەقامگیریا سیاسی یا وەلاتی بکەن و نەفت ببیتە نیعمەت و رەحمەت.
ل دۆماهیێ، دامودەزگەهێن دیموکراسی یێن بهێز و سەروەریا یاسایێ ژ پێدڤیاتیێن گرنگن بۆ کێمکرنا نەفرەتا نەفتێ لسەر حکومەتان، هەروەسا برێڤەبرنا دارایی یان ئیدارەدانا داهاتێن نەفتێ ب هشیارانە گرنگیەکا ئێکجار مەزن یا هەی، و دهەمان دەمدا پێدڤیە وەبەرهێنان دسێکتەرێن دی یێن نە نەفتیدا بهێتەکرن و هەمەجوریا داهاتێن ئابووری ژئەولەویاتێن دەستهەلاتێ بیت. ب شێوازەکێ دی ئاماژێ پێ بدەین، سیاسەتەکا ئابووری یا چالاک و دوویر ژ پشتبەستنێ بتنێ لسەر داهاتێن نەفتی، ئەگەرەکێ مەزنە کو نەفت ب راستی ببیتە نیعمەت و حکومەت دوویرببن ژ دیاردا (نەخۆشیا هولەندی).