ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر کیمیابارانی هەڵەبجە تێدەپەڕێت

ئەمڕۆ یادی 37 ساڵەی کیمیابارانی هەڵەبجەیە، کە تاوەکوو ئێستاش شوێنەواری ئەو غازە کوشندانەی دژ بە خەڵکی شارەکە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە بەکار هێنران، هەر بەسەر جەستەی خەڵکەکەوە دیارە و برینی زۆر لە بەرکەوتووانیش ساڕێژ نەبووە و بە دەست ئازارەوە دەناڵێنن. 

لە سەروبەندی کۆتایی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق – ئێران، لە 16/3/1988 شاری هەڵەبجە كەوتە بەر دڕندانەترین شاڵاوی کۆمەڵکوژی، ڕژێمی عێراق بە چەند غازێکی ژەهراوی شارەکەی كیمیاباران کرد لەوانە (خەردەل، سیانید، سارین، تابون).

کیمیابارانی هەڵەبجە تەنیا کۆمەڵکوژیی دانیشتووانی شارەکەی لێ نەکەوتەوە، بەڵکوو 140 هەزار کەس ئاوارە و دەربەدەر بوون و سەدان کەسیش لە خێزانەکانیان دابڕاون و تاوەکوو ئێستاش نەدۆزراونەتەوە.

ڕژێمی‌ بەعس شاری هەڵەبجە‌ و شارەدێکانی (سیروان، خورماڵ‌، بیارە، سەیدسادق) بە تەواوتی‌ وێران كرد و دانیشتوانی‌ ناوچەكانی‌ ڕاگواست و سەرجەم شارەدێی و گوندەكانی‌ خاپوور كرد، بە تەنیا لە هەڵەبجە نزیکەی 25 هەزار خانوو وێران و تەخت کران. 

ئەو کەسانەی دوای هێرشی کیمیایی بەرەو ئێران هەڵهاتبوون، لە کاتی گەڕانەوەیاندا دەستگیر و تووشی ئەشکەنجەدان بوونەوە، بەشێکیان بۆ زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان  گوازرانەوە.

تاوەکوو ئێستاش بە دەیان بەرکەوتووی کیمیایی برینەکانیان چارە نەبووە و هەندێکیان بەردەوام داو و دەرمان بەکاردەهێنن و لەناوخۆ و دەرەوەی کوردستان سەردانی نەخۆشخانەکان دەکەن.

ئەمڕۆ کە لە 37ـەمین ساڵیادی کیمیابارانی هەڵەبجە، کوردستانیان لە هەرێمی کوردستان و پارچەکانی دیکەی کوردستان و لە تاراوگە، بە بێدەنگی وەستان بۆ ساتێک و بە چەندین چالاکی سەری ڕێز بۆ گیانی قوربانیان دادەنەوێنن.

قەرەبوو نەکردنەوەی قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجە لەلایەن عێراق

لە دوای 2003  و ڕووخانی ڕژێمی بەعس، کەیسی کیمیابارانی هەڵەبجە لە ساڵی 2007 ڕەوانەی دادگای باڵای تاوانەکان کرا و لە ساڵی 2010 لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق بریاری جینۆسایدی دەرکرد و لە لایەن ئەنجوومەنی نوێنەران و حکوومەتی عێراقی فیدراڵ بڕیارەکە پەسند کراوە، بەڵام  تاوەکوو ئێستا حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقی نوێی وەک میراتگری ڕژێمی بەعس، ئامادە نەبوون قەرەبووی ماددی و مەعنەوەی قوربانیان و کەسوکارەکانیان بکەنەوە.

عێراقی نوێ، لە دوای 22 ساڵ لە ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس، دووشەممەی ڕابردوو، 10ی ئاداری 2025، ئەمیندارێتیی گشتیی ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی لە بری هاتنە ژێر باری جیبەجێکردنی بڕیاری قەرەبوو کردنەوەی کەسوکاری قوربانیان، لە بڕیارێکدا ڕایگەیاند "ڕۆژی یەکشەممەی 16ی ئاداری 2025، لە دامودەزگاکانی عێراق پشووی فەرمی دەبێت."

کردنەوەی نەخۆشخانەی بەرکەوتووانی کیمیاباران

لە 7/3/2019، نەخۆشخانەیەکی تایبەت بە بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی کرایەوە، بەڵام داو و دەرمان بۆ چارەی هەموو بەرکەوتووان لەو نەخۆشخانەیەدا نییە، بەڵکو هەندێکیان لە نەخۆشخانەی شارەکانی کوردستان و دەرەوەی کوردستان تیمار دەکرێن. بەگوێرەی زانیارییەکانی کوردستان24، ئێستا نزیکەی 400 بەرکەوتووی چەکی کیمیایی لە هەڵەبجە بەردەوام چارەسەر وەردەگرن.

بڕیاری بە پارێزگا کردنی هەڵەبجە

لە 13/3/2014 ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان بڕیاری بە پارێزگابوونی هەڵەبجەی دا و هەڵەبجە لە قەزاوە کرا بە پارێزگا، بۆ ئەوەی لە ڕووی ئیدارییەوە خزمەتی زیاتری دانیشتووانی شارەکە و دەوروبەری بکرێت، ئێستا زۆر لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی و دامەزراوەی دیکە لە شارەکە کراونەتەوە.

بایەخدانی کابینەی نۆیەمی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە زیاتر ئاوەدانکردنەوە و پەرەپێدانی پارێزگای هەڵەبجە

پارێزگای هەڵەبجە، چوارەم پارێزگای هەرێمی كوردستانە و ڕووبەری پارێزگای هەڵەبجە 889 كیلۆمەتر دووجایە، لەڕووی کشتوکاڵییەوە خاکەکەی بەپیتە و تێكڕای زەوی کشتووکاڵی پارێزگاکە زیاتر لە 150 هەزار دۆنمە.

ژمارەی دانیشتووانی شاری هەڵەبجە زیاتر لە 140 هەزار كەسە. پارێزگاکە لە 156 گوند، سێ شارەدێ و شارۆچكەیەك پێكدێت كە بریتین لە: شارەدێی سیراون، بەمۆ، بیارە و شارۆچكەی خورماڵ، كە تەمموزی ساڵی رابردوو بە بڕیاری سەرۆكوەزیران مەسرور بارزانی، كرایە شارۆچكە.

گەشتوگوزاری هەڵەبجە

بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافییەوە، هەڵەبجە بە یەکێک لە جوانترین ناوچە گەشتیارییەکانی كوردستان دادەنرێت. دیارترین ناوچە گەشتیارییەكانی بریتین لە: چاوگ - باوەكۆچەك - گوڵان - ئاوێسەر - زەڵم . بە گوێرەی ئامارەکان، ساڵانە نزیكەی 300 هەزار گەشتیاری ناوخۆیی و بیانی سەردانی ئەو شوێنانە دەکەن.

کشتوکاڵی هەڵەبجە

لە ڕووی کشتوکاڵییەوە؛ 110,000 هەزار دۆنم زەویی كشتوكاڵی لە سنووری پارێزگای هەڵەبجە هەیە و، ساڵانە 60000  دۆنم زەوی بە گەنم دەچێنرێت. 

پڕۆژە كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەكانی هەڵەبجە:

- 38 پرۆژەی پەلەوەری

- 11 پرۆژەی ئاژەڵداری و بەخێوكردنی ماسی

- 68 پرۆژەی خانووی پلاستیكی

- پرۆژەی كۆمەڵگەی خۆراكی ڕاسان

- پرۆژەی كارگەی ئاوە تەماتەی شارەزوور

- پرۆژەی ناوچەی پیشەسازی

- پرۆژەی عەلوەی هاوچەرخی سەوزە و میوە

- پرۆژەی پۆندی پریسی خواروو

- پرۆژەی دارستانی رێگای هەورامان

بۆنەکانی هەڵەبجە

دیارترین بۆنە لە هەڵەبجە، فێستیڤاڵی هەنار و پاییزی هەڵەبجەیە کە تاوەکو ئێستا 10 گەڕی فێستیڤاڵەکە بەڕێوە چووە و ساڵانە بە دەیان هەزار گەشتیار سەردانی فێستیڤالەکە دەکەن. هەروەها زیاتر لە 900 پیشەوەر و جووتیار و باخەوان بەرهەمەکانیان لە فێستیڤاڵەکە دەخەنە ڕوو. 

پڕۆژەكانی وەبەرهێنانی هەڵەبجە:

لە ماوەی کارکردنی كابینەی نۆیەمی حکوومەتی هەرێمی کوردستان؛ بڕیار بۆ جێبەجێکردنی زیاتر لە 132 پرۆژەی جۆراوجۆر لە سنووری پارێزگای هەڵەبجە دەرچووە؛ کە بەشی زۆری پرۆژەکانی تەواو کراون.

پرۆژەكان بەسەر 11 کەرتی  جیاوازدا دابەشبوون:

57  پرۆژەی ڕێگاوبان و گواستنەوە

20  پرۆژەی ئاو و ئاوەڕۆ

14  پرۆژەی پەروەردە

14 پرۆژە ژێرخان و خزمەتگوزاری

8 پرۆژەی حكوومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی

5 پرۆژەی كشتووكاڵ

4 پرۆژەی بەرهەمهێنانی وزە

4 پرۆژەی تەندروستی

3 پرۆژەی گەشتوگوزار

2 پرۆژەی دروستكردن

1 پرۆژەی بانك و خزمەتگوزاریی دارایی