دادگای باڵای فیدرالی بڕیار دەدات، دادگای پێداچوونەوەی فیدرالی ڕەتی دەکاتەوە

دادگای پێداچوونەوەی فیدرالی، دەستەیەکی باڵای دادوەریە، دەسەڵاتی چاودێری دادوەری بەسەر کۆی دادگاکانی عیڕاق هەیە، ئەم دادگایە لە هەفتەی رابردوو بڕیارێکی دادگای فیدرالی پوچەڵ کردەوە، بە گوێرەی ئەم بڕیارەبێت، بڕیاری ژمارە (102/ئیتیحادیە/2024) لە 15-04-2024ـی دادگای فیدرالی عیڕاق کە پەیوەستە بە نادەستوری بوونی ماددەی (35 /چوارەم/أ-4) لە یاسای خانەنشینی یەکگرتوو لە عیڕاق، ژمارە (9ی ساڵی 2014).

ئەوەی لە ناواخنی ئەم بڕیارەدا گرنگەو مەبەستی بەدواداچوونی ئێمەیە ناوەڕۆکی بڕیارەکە نیە، بە قەدەر ئەوەی دەمانەوێت دەسەڵاتەکانی دادگای فیدرالی بخەینە بەردەم نەشتەری لێکۆڵینەوەکەمان ئەویش لە ژێر رۆشنایی ماددەی (93ی دەستوری بەرکاری عیڕاق) کە مشتومڕ و ململانێی زۆری هێناوەتە ئارا، بە تایبەت کە ئەم دادگایە لە زۆرێک لە بڕیارەکانی ڕابردویدا خۆی خستۆتە شوێنی دەسەڵاتی یاسادانان و مافی هەموارکردنی یاساکانی بەخۆی بەخشیوە.

لە ماددەی (93)ی دەستوری بەرکاری عیڕاق، ئەم خاڵ و بڕگانەی لای خوارەوە بە چوارچێوەی دەسەڵات و تایبەتمەندیەکانی دادگای فیدراڵی عیڕاق دیاریکراون:

یەكەم - چاودێری لەسەر دەستووری بوونی یاسا كان و پێرەوە بەركارەكان.

دووەم - لێكدانەوەی دەقە كانی دەستوور.

سێیەم - یەكلایكردنەوەی ئەو كێشانەی لە ئەنجامی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەتی فیدراڵیەوە دەردەچن ، یاساش ماف دەدات بە هەریەك لە ئەنجومەنی وەزیران و كەسانی خاوەن پلەو ئەوانی دی كە ڕاستەوخۆ لە دادگا ڕخنە لەو بڕیارانە بگرن.

چوارەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لە نێوان لە نێوان حكومەتی فیدراڵ وحكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاو شارەوانیەكان و ئیدارە ناوخۆییەكان ڕوودەدات .

پێنجەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لەنێوان حكومەتی هەرێمەكان یان پارێزگاكان ڕوودەدات.

شەشەم :یەكلایكردنەوەی ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵا سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان.

حەوتەم: پەسەندكردنی ئەنجامەكانی كۆتایی هەڵبژاردنە گشتیەكان بۆ ئەنجومەنی نوێنەران.

هەشتەم:

1. یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە نێوان بواری كاری دادگای فیدراڵ ودەستەی دادوەری هەرێم وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری پارێزگاكان .

2.  یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە بواری كاری دەستەی دادوەری هەرێمەكان وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری هەرێمەكانەوە .

لە دوای پەسەندكردنی دەستووری كۆماری عێراقی فیدراڵ لە ساڵی 2005، پرسی یاسای دادگای فیدراڵی بۆتە جێگای سەرنج و مقۆمقۆی بەردەوام لە نێو ناوەندە یاساییەکان و  پسپۆرانی بواری دەستوور ، دادگای فیدرالی عیڕاق تا ئێستا لە ژێر رۆشنایی(بڕیاری ژمارە 30) یاسای دادگای باڵای فیدراڵی کاردەکات كە پاڵپشتە بە ماددەی (44) لە یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، بە چەمکێکی تر دەتوانین بڵێین داگای فیدرالی عیڕاق لە ژێر چەتری دەستوری بەرکاری عیڕاق دانەمەزراوەو پێکهاتەکەی هاوتا نیە لەگەڵ ماددەی (92) لە دەستوری عیڕاق كە تیایدا هاتوە (دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و فقهی یاسا پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران).

لە ماوەی رابردوودا ئەم دادگایە خۆی لەقەرەی هەندێ‌ پرسی هەستیار داوە بە تایبەت ئەو مافە دەستوریە دەستەبەرکراوانەی پەیوەستن بە هەبوونی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان و مافەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان.

مشتومڕی نێوان دادگای پێداچونەوەی فیدرالی و دادگای فیدرالی

بڕیاری دادگای پێداچوونەوەی فیدرالی( محكمة التمييز الاتحادية)، سەبارەت بەم کەیسە نیشانەی پرسیار دەخاتە سەر تەواوی ئەو بڕیارانەی دادگای فیدرالی لە ماوەی رابردوودا دەریکردوون بە تایبەت ئەوانەی پەیوەستن بە پێداچونەوە بە یاسا بەرکارەکانی هەرێمی کوردستان لە ناویشیاندا یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و ئەو بڕیارەی پەیوەستە بە ماددەکانی (109-111-112-113-114-115) کە دەسەڵاتی هەرێمەکان و دەسەلاتە هاوبەشەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدرالین، چونکە لەم بڕیارەدا جەخت لەوەکراوەتەوە کە دادگای فیدرالی زیادەڕۆیی لە دەسەڵاتەکانی خۆیدا کردوە کە لە چوارچێوەی ماددەی(93) دەستور بۆی دیاریکراوە، ئەم بڕیارەی دادگای پێداچونەوە ی فیدرالی بە هەنگاوێکی نوێ هەژماردەکرێت لە پێناو راستەرێکردنی دادگای فیدرالی، لە دەرئەنجامی ئەو بڕیارەدا ئەوە رووندەبێتەوە کە دادگای فیدرالی دەستوەردان دەکات لە هەندێک پرسی گرنگ و هەستیاری وا کە ناکەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتەکانی بە تایبەتیش ئەو بڕیارانەی کە دراون لە سەر چەند یاسایەک کە بڕیارەکان ئەوەندەی رەهەندی هەمواری یاساییان هەیە ئەوەندە ناکەونە قالبی رەتکردنەوە بە بیانووی سەرپێچی دەستوری بۆ نمونە: گۆڕانکاری لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و رەتکردنەوەی کۆتای پێکهاتەکان و سیستەمی یەک بازنەیی و گۆڕانکاری کردن لە ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان ...تد، چونکە هیچ سەرپێچیەکی دەستوری تیایاندا بەدی ناکرێت.

ئەو مشتومڕەی لە میانەی ڕەتکردنەوەی بڕیاری دادگای فیدرالی لە لایەن دادگای پێداچونەوەی فیدرالی هاتۆتە ئارا، زۆربەی ناوەندە یاسایی و یاساناسەکانی هێناوەتە گۆو دووپاتدەکەنەوە کە ئەو رۆڵەی لە ئێستادا دادگای فیدرالی عیڕاق پەیڕەوی دەکات هاوتا نیە لەگەڵ ئەو دەسەڵاتانەی لە لایەن دەستور بۆی زامنکراوە، چونکە دادگا دەسەڵاتەکانی خۆی بە شێوەیەک فروانکردوە کە جگە لە دەسەڵآتە دادوەریەکان، لە بری دەسەڵاتی یاسادانانیش بڕیار دەدات و یاسا هەموار دەکاتەوە، ئەمەش ململانێ لە نێوان دەسەڵاتە دادوەریەکان دروست دەکات و چاوەڕوان دەکرێت لە ماوەی داهاتوودا ئەو ململانێیەی نێوان دامەزراوە دادوەریە باڵاکانی عیڕاق سەربکێشێت بۆ ناسەقەماگیری یاسایی و کاردانەوەشی بەسەر تەواوی جومگە سیاسی ، کارگێڕی و تەنانەت دەسەڵاتی یاسادانانیش هەبێت بە تایبەت کە لەئێستادا ئەنجومەنی نوێنەران لە سایەی بڕیارێکی دادگای فیدرالی سەرۆکەکەی لادراوەو ئەمەش کێشمە کێشی سیاسی لە نێوان پێکهاتە سەرەکیەکانی عیڕاق( شیعە، سوننە و کورد) و تەنانەت لە ناو خودی پێکهاتەکانیش دروستکردوە.

دەرئەنجامی ناکۆکی نێوان دادگاکاباڵاکانی عیڕاق

کێشەی نێوان دادگای فیدرالی و پێداچوونەوەی فیدرالی ناکۆکیەکی یاساییە، بەوپێیەی دادگای فیدرالی لەو چوارچێوە یاساییە سەرپێچیکردوە کە بۆی دیاریکراوە وە ئەوەی هەیە راستکردنەوەی ئەو هەڵانەیە کە دادگای ناوبراو تێیکەوتوە، سەبارەت بەم بریارەش زۆربەی یاساناسەکانی عیڕاق وای دەبینن کە دادگای پێداچونەوە هەنگاوێکی بوێرانەی ناوە بە ئاراستەی ڕاستەرێکردنی دادگای فیدرالی وەک دامەزراوەیەی گرنگ و هەستیار و چاوەڕوانیش دەکرێت لە داهاتودا چەند بڕیارێکی تری هاوشێوە دەربچن و بەشێکی تر لە بڕیارەکانی دادگای فیدرالی رەتبکرێنەوە.