جیهانی نوێ.. پلانگێڕی نێودەوڵەتی؟ یان تیۆری پیلانگێڕی؟

جیهانی نوێ.. پلانگێڕی نێودەوڵەتی؟ یان تیۆری پیلانگێڕی؟

یادگار ئیسماعیل

روونە پێکهاتە و سیستمە کۆنەکەی جیهان، کە لە سەدەی رابردوو پلانی بۆ داڕێژرا بوو سەرکەوتوو نەبوو. ئێستا بیر لە پێکهاتە و سیستمێکی نوێی جیهان دەکرێتەوە و لە ئارادایە. ئەوەی رووسیا لە سووریا و عێراق بۆ فراوانکردنی هەژموونی خۆی ئەنجامی دەدات هیچ جیاوازییەکی نییە لەگەڵ ئەوەی وڵاتانی رۆژئاوا. هەردوو لایەن دەیانەوێت ناوچە و جوگرافیای ئێستا وەک و خۆی بهێڵنەوە، بە مەرجێک دەسەڵاتە کۆنەکان یان گۆڕاوەکان لە لایەن خۆیانەوە ئاڕاستە بکرێن. تاکە جیاوازیی نێوانیان تەنها لە چۆنێتی بەڕێوەبردن و بەڕێوەچوونی ئەو ناوچانە دایە. رووسیا، بۆ نموونە، هاریکاریی رژێمێک دەکات، کە بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ تاوانبارە و هێزە رۆژئاواییەکان و ناتۆش دەیانەوێت جۆرە فەرمانڕەواییەکی تر یان پەیڕەوێکی جیاوازی فەرمانڕەوایی لەو وڵاتە و وڵاتانی تریش دروست بکرێتەوە.

گومان هەڵناگرێت، رووسیا لە چەسپاندنی رووسیایی-بوون سەرکەوتنی بەدەستهێنا و بە شێوازە شوعییە ماتێریالیستییەکە، لە مێژە توانیوێتی نەتەوە، کولتوور و فەرهەنگەکان لە سنووری رووسیای فیدڕاڵ بتوێنێتەوە و هەستی ئایدیۆلۆجی پەرەپێداوە و زاڵ کردووە. هەروەها رووسیا کار لەسەر دروستکردنەوەی پێکهاتەیەکی هاوشێوەی یەکێتیی سۆڤێی جاران بە ناوی "یەکێتیی ئۆراسیا" دەکات. یەکێتیی سۆڤێتی پێشوو کاولکاریی زۆری لێکەوتەوە و چەندەها ملیۆن کەس لەو پێناوە لە رووسیا بوونە قوربانیی. هاوکات، کیشوەر و هەرێمەکانی تری جیهانیش یەکێتیی هاوشێوە-پێکهاتەیان هەیە، وەک: یەکێتیی وڵاتە ئەفریقییەکان، یەکێتیی ئەوروپا، یەکێتیی دەریای هێمن و یەکێتیی ئەمریکا و ناتۆ، هتد... کە هەندێکیان لە پلان داڕشتندان و هەندێکیشان دەمێکە پێکهێندراون.

ئەمە هەموو بۆ ئەوەیە، کە جیهان بەرەو سیستمێکی نوێ ئاراستە بکرێت و دابڕێژرێتەوە، کە راستەوخۆ لەبەر داڕمانی سیستمە کۆنەکەی دابەشکاریی جوگرافیای جیهان لە دروست بوون دایە. هاوکات وڵاتە زلهێزەکان دەیانەوێت ململانێکانیان لە رووی ئابووریی و سیاسییەوە بەهێزتر بکەن هەژموونیان فراوانتر ببێت. ئەو پێکهاتە هێزییە مەزنانە یان یەکێتییانە چیتر جیهان بۆ هێز/پێکهاتە/دەوڵەتی بچووک دابەش ناکەنەوە، بەڵکوو ئەو پێکهاتانە پەلکێشی یەکێتییەکانیان دەکەن. دەرەنجام، وەک لە رووسیا و چین و کۆلۆنیالیزم روویاندا، نەتەوە، کولتوور، شارستانیی، زمان و تایبەتمەندیی ناوچەکان لە ناودەچن و فرەیی لەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە نامێنن، هەر وەک لە سەدەی رابردوو روویاندا. ئەمەش تەواو پێچەوانەی بۆچوونی "مەهاتما گاندی" یە، کە داوای وەک-خۆ هێشتنەوەی کۆمەڵگە تایبەتەکانی دەکرد. بەڵام، ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت، هاوشێوەی سەردەمی کۆڵۆنیالیزمە و دەکرێت بە کۆلۆنیالیزم (داگیرکاریی نوێ)ی نوێ بێتە هەژماردن، چونکە ئێستا تەنها لەبەر بیرکردنەوە و هزری سیاسیی و ئایینیی کۆمەڵگە بچووکەکان هاوتاکان و هاوشێوەکانیان لە کۆمەڵگە هاوسێکان دەدۆزنەوە. لە بەرامبەردا لە تەواوی جیهانی دوای کۆڵۆنیالیزم و بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەسەندکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ بەرامبەر "ئەوی تر"ی جیاواز، لاواز دەبێت و بەریەککەوتن روودەدات، وەک لە سووریا، عێراق، یەمەن و لیبیا و ولآتانی دیكەش. ئەمەش وایکردووە، ئەو وڵاتانە بەش بەش ببن، بەڵام لە بەرامبەردا دەبنە بەشێک لە وڵات یان کۆمەڵگەی هاوشێوە لە ئایین و سیاسەت، ئەگەر لە رووی جوگرافیشەوە نەبێت. ئەمەش زۆر مەترسیدارترە لە سەردەمی داگرکاری رۆژئاوایی، چونکە ئەو وڵات و کۆمەلگەیانەی بۆ وڵات و کۆمەڵگەی نوێ دابەش دەبن، هیچ هاوبەشییەک لەگەڵ بەرامبەرە جیاوازەکانیان نابینن و زیاتر بە بەربەست لە قەڵەمیان دەدن و ململانێی هەرێمیی زیاتر پەرە دەستێنێت.

بۆیە یەكێتییەكان لە: یەکێتیی وڵاتە ئەفریقاییەکان، یەکێتیی ئەوروپا، یەکێتیی دەریای هێمن و یەکێتیی ئەمریکا و ناتۆ، هتد... هەموویان بە ئامانجی سەرەوە و بەرەو هێزی زیاتر و دەوڵەتی مەزنتر ئاراستەی خۆیانیان گرتووەتە بەر. ئەمە بێجگە لەو راستییەی، کە داعش دەرەنجامە نەک هۆکار، سەرەرای ئەوەی داعش نەخۆشییەکی کاتیی رۆژهەڵاتی کۆمەڵگەی ئیسلامییە و سوود وەردەگرێت لە ناکۆکی لە پێناو هێز و بۆشایی هێز، ئاینزاگەرایی و بەریەککەوتنەکانی سیستمی جیهانی کۆن و نوێ.

بە گشتی ئەو ھۆكارانە رێگە خۆوشكەرن بۆ ئەوەی وڵات و پێکهاتەی جوگرافیی بە ناچاریی (بە هۆکاری ئایدۆلۆجی) یەکێک لەو ئاراستە و هێزانە هەڵبژێرن، ئەگینا رووبەڕووبونی تیرۆر، شەڕ و کێشەی ئابووریی دەبنەوە. زۆر جاریش ناوچەی کوردستان (وەک نموونەیەک) ببێتە قوربانیی و بکرێتە ئامانج.

دەکرێت بوگوترێت، کە جیهان پێویستی بە دەوڵەتی بچووک، پێکهاتەی سیاسیی بچووک، دەوڵەت و کۆمەڵگەی بچووکی سەربەخۆ و خاوەن تایبەتمەندی جیا هەیە، نەک دەوڵەت و هێزی مەزن، کە دەوڵەت و پێکهاتە و کۆمەڵگە و لایەنی بچووکتر دەکەن ئامانج و لە كولتوور و زمان و فەرھەنگی  خۆیان دەیان توێننەوە. هەروەها، ئەوە راستییەکی روونە، کە دەوڵەتی وەک: ئێران، تورکیا، بەریتانیا، چین و ئەمریکا لە مەترسیدا بۆ سەر ئەوانی دیکە، بەراورد ناکرێن بە وڵاتی وەک کوێت و لیخشتنشتاین و پاناما و تایوان و لۆکسمبۆرگ.

لێرەدا ئەوەی پێویستە بگوترێت ئەوەیە، کە چۆن کورد بتوانێت خۆی بگونجێنێت و یەکێتیی ناو ریزی هێزەکانی دابڕێژێت، پلانی نیشتمانیی و نەتەوەیی هەبێت و دواجار سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت، تا بەلایەنی کەم، وەک باپیرانی لە سۆمەرییەکان و میدییەکان، زمان و کولتوور و مێژوو جوگرافیای لەدەست نەچێت و بە نەتەەوەیەکی لەناوچوو پێناسە نەکرێت. کوردستانی سەربەخۆ، دواجار لە بەرژەوەندیی فرە-کولتووریی و هەمەرەنگی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست و جیهان دایە و نموونەیەكی بێھاوتاش دەبێت.