عەبدولسەتتار ئەحمەد باغەمرەیی
نووسەر
هێزی دیجیتەڵی له چوارچێوه‌ی هێزی نه‌رمی سه‌رۆك وه‌زیران مه‌سرور بارزانیدا
شۆڕشی دیجیته‌ڵی وایکردووە زانیارییەکان بە شێوەیەکی بەرفره‌وانتر و خێراتر لە پێشووتر بڵاو ببنەوە. جۆزێف نای (Joseph Nye) كه به تیۆریزه‌كاری تیۆری هێزی نه‌رم (Soft power) دادەنرێت، جه‌ختی كردووه‌ته‌وه له سه‌رده‌می ئێسته‌دا هێزی نەرم لە هەموو کاتێک گرنگترە. نای لە نووسینە كۆنه‌كانیدا به‌تایبه‌ت له كۆتایی هه‌شتاكان و سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی بیستەم، چه‌مكی "هێزی نەرم"ـی بۆ ڕه‌هه‌ندێكی دوورتر و فره‌وانتر له هه‌ر دوو ڕه‌هه‌ندی سه‌ربازی و ئابووریی دانا، كه هه‌ر وڵاتێك یان هه‌ر ده‌سه‌ڵات و حكوومه‌تێك ده‌توانێت بۆ ڕاكێشانی سه‌رنجی ئه‌وانی دیكه و سه‌پاندنی ئه‌جێندا و ستراتیجه‌كانی به‌سه‌ر سیاسه‌تی ناوخۆیی، هه‌رێمی، ناوچه‌یی و جیهانیی به كاری بهێنێت و سوودی لێ وه‌ربگرێت.
كۆنترۆڵی سه‌ربازی و ئابووریی له سه‌ده‌ی نۆزده و بیستدا به‌تایبه‌تی له ئه‌ورووپا و وڵاتانی ڕۆژئاوا، پێوه‌ر بوو بۆ دروستكردنی كاریگه‌ری و هه‌ژموون و یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی هاوسه‌نگییه‌كان، به‌ڵام له سه‌رده‌می نوێیدا به‌تایبه‌تی له سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌مدا، زۆربه‌ی كاته‌كان سه‌ركه‌وتن په‌یوه‌ست نییه به‌وه‌ی كێ و كامه ده‌سه‌ڵات و وڵات سوپاكه‌ی سه‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵكوو په‌یوه‌سته به‌وه‌ی چیرۆكی كێ سه‌رده‌كه‌وێت؟ لە سەردەمی ئەمڕۆدا، شێوازی گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی ده‌ستكه‌وت و سه‌ركه‌وتنه‌كان، خه‌ڵك هان ده‌دات و به لای خۆیانه‌وه ڕایانده‌كێشێت. ڕاكێشانی دڵ و دەروونی خه‌ڵك ڕۆڵێکی گرنگی له به‌دیهێنانی خه‌ون و ئامانجه‌كان به‌تایبه‌تی له میانی به‌كارهێنان و پیاده‌كردنی هێزی نه‌رمدا هەیە، به‌تایبه‌تی كه ئه‌مڕۆ خەڵکێکی زۆرتر له ڕێگه‌ی ته‌كنه‌لۆجیاوه دەستیان بە زانیاریی زیاتر ده‌گات و بۆ هه‌ر دوو باری ئه‌رێنی و نه‌رێنی به كاری ده‌هێنن.
"هێزی زانیاری – زیره‌ك (Smart power)" وه‌كوو ئه‌وه‌ی جۆزێف نای تیشكی خستووه‌ته سه‌ر، ده‌رفه‌تی بۆ هه‌مووان یه‌كسان كردووه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن سوودی لێ ببینن، به‌تایبه‌تی ئه‌و سه‌ركرده و حكوومه‌تانه‌ی له‌سه‌ر پێشخستنی كار و به دیجیته‌ڵكردنی حكوومه‌ت پێداگرن. هێزی زانیاریی به ته‌نیا بواری بۆ حكوومه‌ته‌كان خۆش نه‌كردووه بۆ ئه‌وه‌ی كاریگه‌ریی خۆیان نیشان بده‌ن، به‌ڵكوو ده‌رفه‌تی به ئه‌كته‌ره ناده‌وڵه‌تییه‌كان و كۆمپانیا و ته‌نانه‌ت دامه‌زراوه بچووكه‌كان و ڕێكخراو و گرووپه‌كانیش ڕەخساندووە، بۆ ئه‌وه‌ی پیاده‌ی ئه‌م هێزه بكه‌ن و له ڕێگه‌ی ئه‌نته‌رنێت و ته‌كنه‌لۆجیاوه هێزی خۆیان ده‌ربخه‌ن.
شانۆ و گۆڕه‌پانی ئه‌مڕۆی دنیای ئه‌نته‌رنێت و ته‌كنه‌لۆجیا قه‌ره‌باڵغه و پڕیه‌تی له ئه‌كته‌ری گه‌وره و بچووك و قه‌باره مامناوه‌ند و هه‌ر یه‌كێكیان به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان له بواری هێزی نه‌رمدا كێبه‌ركێ ده‌كه‌ن. بۆیە حکوومەتە سەرکەوتووەکان وەبەرهێنان لە هەموو ڕەهەندەکانی دەسەڵاتدا ده‌كه‌ن بە هێزی نەرمیشەوە. دەسەڵات بریتییە لە توانای کاریگەریکردن لەسەر کەسانی تر له پێناو ئەوەی دەیەوێت بە دەستی بهێنیت، و دەتوانیت بە سێ ڕێگەی سەرەکی ئەم کارە بكات كه یه‌كێكیان بریتییه له "ڕاكێشان و باوه‌ڕهێنان له ڕێگه‌ی هێزی نه‌رمه‌وه".
زۆر جار بیركردنه‌وه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ن كه جۆره‌كانی هێز به‌تایبه‌تی هێزی ڕه‌ق، نه‌رم و هێزی زانیاری كه به هێزی زیره‌كیش ناو ده‌برێت، ته‌نیا به ده‌ست وڵاتانی زلهێزه‌وه بن، به‌ڵام چه‌ندان وڵاتی بچووكیش هه‌یه خاوه‌نی هه‌مان هێزن، بۆ نموونه هه‌ر یه‌ك له سه‌نگاپووره و نه‌رویژ كه هەر چەندە ژمارەی دانیشتووانیان لە پێنج ملیۆن کەس تێ ناپەڕێت. ئه‌مه به‌و مانایه نییه كه ئه‌و وڵاتانه هاوتای بۆ نموونه ئه‌مه‌ریكا یاخود چاینا و هه‌ر وڵاتێكی دیكه‌ی زلهێز بن، به‌ڵام به قه‌باره‌ی خۆیان توانیویانه كاریگه‌ریی دروست بكه‌ن.
لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هێزی نەرم بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە سێ سەرچاوە دەبەستێت: کولتوورەکەی (کە بۆ ئەوانی دیکە سەرنجڕاکێشە)، بەها سیاسییەکانی (کاتێک لە ناوخۆ و دەرەوەدا جێبەجێ دەکرێن)، هەروەها سیاسەتە دەرەکییەکانی. لە ساڵی 1993ـدا نزیکەی په‌نجا ماڵپەڕ لە جیهاندا هەبوون؛ تا ساڵی 2000 ژمارەکە بۆ پێنج ملیۆن کەس بەرز بووەوە. ئەمڕۆ ژمارەی بەکارهێنەرانی ئینتەرنێت لە سێ ملیار و نیو کەس تێ دەپەڕێت. ئاماره‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن ژماره‌ی به‌كارهێنه‌رانی ئه‌نته‌رنێت له ئێسته‌دا گه‌یشتووه‌ته شه‌ش ملیار و په‌یوه‌ندییه‌كانی زۆر خێرا فره‌وان كردووه، كه ئه‌مه‌یش بووه‌ته یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی شۆڕشی هێزی نه‌رم.
ئیماڕاتی عه‌ره‌بی نموونه‌ی وڵاتێكی پێشكه‌وتووه له ناوچه‌ی كه‌نداوی عه‌ره‌بی و ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و له سه‌رده‌می ئێسته‌دا به تایبه‌تی دوبه‌ی بووه‌ته یه‌كێك گه‌وره‌ترین ناوه‌نده‌كانی ئابووری جیهان و سیاسییه‌كان و كارخواز و وه‌به‌رهێنه‌ره گه‌وره‌كانی جیهانی بۆ لای خۆی ڕاكێشاوه و ناوچه‌یه‌كی نموونه‌یی له بواری حكوومه‌ت به تایبه‌تی حكوومه‌تی ئه‌لیكترۆنی پێشكه‌ش كردووه كه هه‌مووان چاویان له‌سه‌ر پێشكه‌وتنه‌كانیه‌تی و مه‌به‌ستیانه لاسایی بكه‌نه‌وه. له‌م سۆنگه‌یه‌وه سه‌رۆكوه‌زیران مه‌سرور بارزانی له چالاكییه‌كانی له په‌راوێزی كۆڕبه‌ندی جیهانی وزه ڕێكه‌وتی 29ـی ئاداری 2022 له‌گه‌ڵ محەممەد قرقاوی، وەزیری کاروباری ئەنجوومەنی وەزیرانی دەوڵەتی ئیماڕات یادداشتێکی لێكگه‌یشتنیان له بارەی ئاڵوگۆڕی زانیاری و شارەزایی لە بواری نوێکردنەوەی کاروباری حکوومەتداری ئیمزا کرد. لە ناوەڕۆکی لێكگه‌یشتنه‌كه‌دا، ئاماژە بە پێوه‌ندی و هەماهەنگیی بەهێزی نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ئیماڕات کرابوو، کە لەو چوارچێوەیەدا، دەوڵەتی ئیماڕات هاوکاری حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەکات لە پێشخستنی کاروبارەکانی حکوومەت و برەودان بە توانا مرۆیی و دامودەزگاکانی حکوومەت و سوود وەرگرتن لە ئەزموونی سەرکەوتووی ئیماڕات لە بواری حکوومەتی ئەلیکترۆنی و بەدیجیتەڵکردنی خزمەتگوزارییەکان.
ئاشكرایه به هاتنی سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌م جیهان پێشكه‌وتنێكی گه‌وره و به‌رچاوی له بواری ئه‌لیكترۆنی و زانیارییه‌وه بینی كه بووه گۆڕان و وه‌رچه‌رخانێكی زۆر له سه‌رجه‌م بواره جیاجیاكانی ژیانی مرۆڤ و شێوازی ژیانی مرۆڤی گۆڕی. ئه‌م گۆڕان و وه‌رچه‌رخانه چه‌ندان چه‌مك و ده‌سته‌واژه‌ی نوێی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنایه ئارا كه هه‌رگیز پێشتر مرۆڤ پێیان ئاشنا نه‌بوو، به‌م شێوه‌یه شێوازی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێك بوو له شێوازه‌كانی كاری حكوومه‌ته‌كان و گۆڕانێكی ڕیشه‌یی له كولتووری حوكمڕانی و پڕۆسه‌كانی كاركردنی حكوومه‌ته‌كان دروست كرد كه بووه به‌شێكی سه‌ره‌كیش له ئاسایشی زانیارییه‌كان بۆ پاراستن له مه‌ترسییه‌كان و هێرشی ئه‌لیكترۆنی. له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ئیماڕاتی عه‌ره‌بی وه‌ك هه‌ر وڵاتێكی پێشكه‌وتوو خێرا كه‌وته ژێر كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م گۆڕانه ڕیشه‌ییه و بۆ له‌مه‌ودوا پشتی به پێشكه‌وتنه‌كان به‌ست كه ته‌كنه‌لۆجیا دروستی كرد، به تایبه‌ت له بواری به‌ئه‌لیكترۆنیكردنی حكوومه‌ت و دروستكردنی دیوارێكی ئاسایشی به ده‌وره‌ی زانیارییه‌كانی حكوومه‌ت له فه‌رمانگه جۆراوجۆره‌كانی. به‌م جۆره ڕوون ده‌بێته‌وه حكوومه‌تی ئه‌لیكترۆنی وه‌ك له كۆبوونه‌وه‌كه‌ی نێوان سه‌رۆك وه‌زیران مه‌سرور بارزانی و وه‌زیره ئیماڕاتییه‌كان له كۆڕبه‌ندی ئابووریی جیهانیی داڤۆس كه له ئایاری 2022 به‌ڕێوه چوو، بووه جێی بایه‌خ و گفتوگۆی له‌سه‌ر كرا، بریتییه له: "به‌ستنه‌وه‌ی به‌كارهێنانی ته‌كنه‌لۆجیای نوێ بۆ ئازادكردنی جووڵه‌ی زانیارییه‌كان و خزمه‌تگوزارییه‌كان له پێناو زاڵبوون به‌سه‌ر كۆت و ئاسته‌نگه ماددییه‌كانی وه‌ك كاغه‌ز و سیستمه كلاسیكییه‌كانی دیكه."
حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له كابینه‌ی نۆیه‌مدا به سه‌رۆكایه‌تی مه‌سرور بارزانی گرنگییه‌كی زۆری به لایه‌نی به‌ئه‌لیكترۆنیكردنی داموده‌زگه‌كانی حكوومه‌ت داوه و له‌م پێناوه‌ندا هه‌نگاوی گه‌وره‌ی بڕیوه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ڕێكه‌وتی 25ـی تشرینی دووه‌می 2020 وه‌زاره‌تی ناوخۆی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان گرێبه‌ستێكی له‌گه‌ڵ گرووپی میولباوه‌ری ئه‌ڵمانی له بواری به‌ئه‌لیكترۆنیكردنی خزمه‌تگوزارییه‌كان به تایبه‌تی هاتووچۆ و تۆماركردنی ئۆتۆمبێل و مۆڵه‌تی شوفێری و چه‌ند خزمه‌تگوزارییه‌كانی دیكه واژۆ كرد كه له ئه‌نجامدا ڕێكه‌وتی 24ـی ئابی 2022 سه‌رۆك وه‌زیران مه‌سرور بارزانی جێبه‌جێكردنی سیستمی به‌ئه‌لیكترۆنیكردنی مۆڵه‌تی شۆفێری له هه‌رێمی كوردستان ڕاگه‌یاند و خۆی وه‌ك یه‌كه‌م كه‌س له هه‌رێمی كوردستان بووه هه‌ڵگری مۆڵه‌ته نوێیه‌كه، ئه‌مه‌یش بووه ده‌ستكه‌وتێك له ده‌ستكه‌وت و پێشكه‌وتنه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له ڕووی دامه‌زراوه‌ی و به‌دامه‌زراوه‌ییكردنی حكوومه‌ت، كه هاوكات بێ له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانی جیهان و دابینكردنی پێویستییه‌كانی سه‌رده‌م.