دژبەریی بەرژەوەندییەکان و گەورەتربوونی ڕۆڵی کورد لە ناوچەكەدا

دژبەریی بەرژەوەندییەکان و گەورەتربوونی ڕۆڵی کورد لە ناوچەكەدا
دژبەریی بەرژەوەندییەکان و گەورەتربوونی ڕۆڵی کورد لە ناوچەكەدا

بەشی یەکەم:

گۆڕانكارییەكی دوور و درێژ لە ساڵی 1991 ـەوە هەبووە كە تێیدا دەژین، ئەمە چیرۆكی نوێی گۆڕینی میراتی كۆلۆنیالیزمە، دوای شەڕی جیهانیی یەكەم كە ئەدەبیاتی دابەشكردنی دونیایە بەم شێوەیە سەقامی نەگرت.گۆڕانكارییەكی دوور و درێژ لە ساڵی 1991 ـەوە هەبووە كە تێیدا دەژین، ئەمە چیرۆكی نوێی گۆڕینی میراتی كۆلۆنیالیزمە، دوای شەڕی جیهانیی یەكەم كە ئەدەبیاتی دابەشكردنی دونیایە بەم شێوەیە سەقامی نەگرت.ئەم درزتێكەوتنە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە شەڕی كوێت و عێراقەوە دەست پێدەكات، لە بەزاندنی سەروەریی كوێت و دواتر دەرپەڕاندنی عێراق و چوونە ناو ئەو سزا و ڕووخاندنەی كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەسەریدا سەپاند. 

ئەم چیرۆكە لە 1990ـەوە بەردەوامە، كە ئێستا سەرەتای 2025ـە. گۆڕانكاری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەپێی لۆجیكێكی زۆر ئاڵۆز دەكرێ، كە ژمارەیەكی زۆر تیۆری یان بیردۆزی پەیوەندیی نێودەوڵەتی لەسەر دەگونجێ و دەوڵەتان لەسەر ئەم بنەمایە دەبزوونەوە. بۆیە لە كوردستانیش پێویستە سیاسییەكانمان بەو ئاراستەیە پاڵ پێوە بنێین ئەو لۆجیكە بزانن، بۆ ئەوەی بە ئاسانی لە ڕووداوەكان حاڵی بین. 

دووەمیان ئەوەیە كاتێك شوێنی كورد دیاری دەكەین، بەپێی ئەو لۆجیكە بێت كە دەخوێنرێتەوە، نەك یەكلایەنە بێت؛ بەپێی ئەو مافەی هەمانە و ئەو غەدرەی لێمان كراوە و لای خۆمانەوە بڕیار بدەین، كە زۆرجار لە ئەنجامی ئەوە كورد تووشی سەركوتانەوە و زیانی زۆر بووە.

لەو ڕێڕەوەدا ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی شل بوو، وە كاتێك ئەو ئاسایشە شل دەبێ، دەرفەت كرایەوە بۆ ئەوەی یاریكەری نوێ چ لە ناوخۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چ لە دەرەوەڕا بێنە ناوەوە. هەڵبەت ئێران لە ساڵی 1979 ـەوە، كە شۆڕشی ئێرانی بە مەزهەبی شیعە بوو، لەوانەیە بە سەرەتایەكی واقیعی هەژمار بكرێ بۆ دەستتێوەردان لە كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. 

لەو ماوە دوورودرێژەدا، گۆڕانكارییەكی دیكەش ڕووی دا؛ لەگەڵ سەرەتای ئەم چیرۆكی گۆڕانە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یەك لە دوو جەمسەری جیهانی ڕووخا، وە ئەوە زەمینەی كردەوە بۆ ئەو گۆڕانكارییانە، نەك هەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو پێشتر لە خودی ئەورووپاش، كە مەبەستم ڕووخانی سۆڤیەت و سیستەمی سۆسیالیستییە. 

لەگەڵ ئەوە ماوەیەكی دوور و درێژمان هەبوو لە گەشەسەندنی مرۆیی و ئابووری و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا، بەتایبەتی لە بواری سەربازیدا. لەم پێشكەوتنەدا كە هەموو میللەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (مەبەست دانیشتووانی ناو دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە) دەگرێتەوە، زەمینەیەكی گونجاون بۆ ئەوەی بەشدار بن لە خۆنیشاندان و دەركەوتنی ناسنامەكان و دەرخستنی ئەو مافانەی كە لە ئەنجامی دابەشكاریی كۆلۆنیالیزمدا سەركوت كرابوون؛ لەو پرۆسەیەدا چوار دەوڵەت هاتنە مەیدان، كە سێیان ئێستا زۆر بەهێزن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا: دەوڵەتانی ئیسرائیل، سعودییە، توركیا و ئێران. 

لە ئەنجامی ئەو ململانێیەدا سەرەنجام دەوڵەتی ئێران بە ئەندازەیەك پەراوێز خراوە كە لە سڕینەوە نزیكە؛ مەبەست لێی سڕینەوەی ڕۆڵ و ئەو نەخشەیەیە كە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیبوو، كە نەخشەیەكی دینیی مەزهەبی بوو، هەموو تواناكانی خۆی بەكارهێنا، و ئەو ڕووخانەی كە ئێستا ئێران تووشی بووە داڕمانێكە هەستانەوەی كارێكی ئاسان نیە.

لەپاڵ ئەوەدا سعودییە گۆڕانكارییەكی گەورەی تێكەوتووە، ئەویش ئەوەیە سیستەم لە سعودییە گۆڕاوە، ئەوەی ئێستا لە سعودییەی کۆن ماوە تەنیا ئاڵاكەیە وەكوو خۆی ماوە، دەنا سعودییە هی جاران نییە و بە خێرایی ڕێگەی گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتیی گرتووەتە بەر، بەبێ دیموكراسی. ئەو ئەزموونە لە جیهانی بەناو سێیەمدا، ئەزموونێكە كە تاقی كراوەتەوە و سەركەوتنێكی ڕێژەییشی بەدەست هێناوە. هەموومان كە باسی ئەوە دەكەین، نموونەی چین دێنینەوە كە دیموكرات نیە و پێشكەوتنی ئابووری و تەكنەلۆجیی گەورەشی بەدەستهێناوە. 

سعودییە بەو تواناییەی، ناسنامەی سوننیبوونی خۆی كەمێك كاڵ كردووەتەوە، بۆ ئەوەی دەورێكی هاوچەرخی بەهێزی  هەبێ. ماوەیەكی دوورودرێژ سعودییە وەكوو ڕابەری بەشی سوننی لە جیهانی ئیسلامی و لە مەیداندا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كاری كرد كە سەرەنجام نەیتوانی سەركەوتنێكی ئەوتۆ بەدەست بهێنێ، و لە شەڕی لەگەڵ یەمەن لەڕووی سەربازییەوە بە شکست پاشەكشەی سەربازیی كرد، بەڵام لەڕووی ئابووری و دیپلۆماسییەوە ئێستا لە جاران بەهێزترە. 

دەوڵەتی چوارەم توركیایە، كە گەشەكردنێكی زۆر ئابووری و كۆمەڵایەتیی هەبوو، بەڵام توركیا زیاتر وەكوو دەوڵەتێكی سەربازیی كلاسیك گەشەی سەند كە پشت بە هێزێكی سوپاییە، بە دووەم گەورەترین سوپا لە دوای ئەمریكا لە ناتۆدا دادەنرێ. و تا ئێستا توركیا نەیتوانییوە لەو پێناسە و چوارچێوەیە تێپەڕێ، واتا كاتێك كە جووڵە دەكات، ئەوە تەكنەلۆجیای سەربازیی توركیا نیە جووڵە دەكات، بەڵكوو سوپای توركیایە جووڵە دەكات.

دەوڵەتی ئیسرائیل؛ بچووكە بەڵام نیشاندەری ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەیە كە ئێستا لە پێشكەوتنی ئابووری و كۆمەڵایەتیدا ڕوو دەدات. دەوڵەتێكی بچووكی نۆ ملیۆنی، كە خاكەكەی بەشی ئەوەندە نییە ڕاهێنانی سەربازیی فڕۆكەكانی تێدا بكات و خاكی وڵاتان دیکە بەكرێ دەگرێت، ئێستا وەكوو زلهێزێكی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە مەیداندایە. ئەو ئاخاوتنەی نەتەنیاهۆ كە چەندین جار دووبارەی كردووەتەوە، گوتی: "ئێستا ئێمە دەوڵەتێكین دەستمان دەگاتە هەر شوێنێك شەڕمان لەگەڵی هەبێ" لە كردەوەشدا سەلماندیان. 

دوای 7ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2023 كە نەتەنیاهۆ ڕایگەیاند: "نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێن" من یەكەباری خۆم پێم وابوو ئەوە كاردانەوەیەكە لە ئەنجامی ئەو شكستەی تووشیان بووە، بەڵام دەركەوت ئەو گۆڕانەی ئێستا باسی دەكەین، لە ئەنجامی ئەو لێدانە سەربازییانەیە كە ئیسرائیل كردنی. غەزەی شكاند، لوبنانی بەچۆكدا هێنا، ئەم گۆڕانكارییە لە سووریا ڕووی نەدەدا ئەگەر لێدانی یەك لە دوای یەكی ئیسرائیل نەبوایە، و ئێرانی چەك كرد، واتا ئێستا ئێران وەكوو ئەوەیە لە چەك داماڵدرابێت؛ نە ئاسمانی خۆی پێ دەپارێزرێت، نە ئەو ڕۆكێتانەی ماوە كە هەڕەشەی پێ دەكردن. هەمووشمان دەبیستین دەنگوباسی ئەوە هەیە ناوەندە ئەتۆمییەكانی بەشێوەیەكی سەرەتایی لێی درابێت كە توانای بەردەوامیی لە دروستكردنی چەكدا نەبێ. كەواتە دەبێ سەرنج بدەین لەو چوار دەوڵەتە یەكیان ڕەش كرایەوە.

 توركیا لەسەر سیاسەتی دەستەبەركردنی ئاسایشی خۆی و ناوچەکە خەریكی شەڕێكی بەردەوامە، شەڕی بەردەوامی توركیا بە سوپایەکی نیوە کلاسیک و ئەو پرۆكسییانەیە كە هەیەتی. تەكنەلۆجیای جەنگیی توركیا دواهەمین شتە ناوی بێت. بۆیە توركیا ئاسۆیەكی ڕوونی لەبەردەمدا نیە كە بتوانێ ئەو پرۆژەیەی خۆی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنێت، بەتایبەتیش گەر سیاسەتی ئێستای توركیا تەماشا بكەین، سیاسەتێكی پاكتاوكردنی یەكلایەنەیە بۆ كورد، كە زیاترە لە ئەپارتاید كە لە مێژووی جینۆساید و پەراوێزخستن و ئینكاركردندا هەبووە؛ بریتییە لە سیاسەتی: "کورد دەبێ نەبیت". ئەمە سیاسەتێکە لە ساڵی 1923 دەستی پێكردووە، ئێستا درزی تێكەوتووە و باسی گفتوگۆ دەكەن، ئەو درزتێكەوتنە ئەنجامی ئەوەیە كە پەیكەری دەوڵەتی توركیا ئەو ئامانجانەی پێ نەهێنرایە دی كە ڕایگەیاندووە.

لەم پرۆسەیەدا كە چوار دەوڵەتی گەورە دروست بوون، بوژانەوەیەكی خێرای پێكهاتەكانیش ڕووی داوە. ئێمە یەكەمین شێوە پێكهاتەكانمان لە عێراق بینی، كە ئەوە 20 ساڵ زیاترە تێیدا دەژین، تەنیا كورد، شیعە، سوننە بە مەیدانی هەنە، وە سوننە كەمێك خۆی جووڵاند، تەرفروتونا كرا، شارەكانی نەمان، ئێستا لە بێكەسی و بێسەرۆكی و بێپرۆژەییدا دەژین. 

شیعەی عێراق لەوپەڕی سەركەوتندا ئێستا بەرەكەیان شكاوە، بۆیە ئەوانیش لەبەردەمی شكانن. لەبارەی پێكهاتەكانی تر كە لە سووریا دەیانبینین، وێدەچێ ڕەنگاوڕەنگیی پێكهاتەكانی زۆر لەوە تۆختر بێت كە ئێمە لە عێڕاق هەمانبوو و ژمارەشیان زیاترە. دەبینین بریتین لە: عەلەوی، دروز،شیعە، تورک، چەرکەس، مەسیحی و كوردیش كە زۆر بەهێزن. ئەو پێكهاتانە ئەو لێدوان و نمایشەی كە دەیكەن و دەوڵەتی ناوەندی ناتوانێ تخونیان بكەوێ، نیشانەی ئەوەیە بەئاسانی ڕازی نابن. واتا ئەوەی حكوومەتی نوێی سووریا دەیەوێ بیكا و بڵێ:  "هاووڵاتی ببە و دەنگ مەكە"، سەرناگرێت. 

كۆمەڵێك دەوڵەت داڕمان و پاش ئەوە لێكەوتەكانیشمان بینین. ئەوە عێراقە، سووریایە، لوبنانە، سۆڤییەتە، لیبیایە، ئێستا ئێران كە یەك لە چوار دەوڵەتە بوو گەشەیان كردبوو، لەبەردەم هەڕەشەی ڕووخاندایە. لەوانەشە نەڕووخێت، بەڵام زۆر نزیكە. ئاسان نیە ئێران لە ژێر باری ئەو شەڕە قورسەی لە ساڵی 1980 دەستیپێكرد و لە 2003 لە سنوورەكانی یۆنانەوە تا دوادەوڵەتی باكووری ئەفریقیا شەڕی بۆ دەكرد و دەستتێوەردانی دەكرد دەربچێت، ئێستا هەموو هێزەكانی كشاوەتەوە ناو ئێران، ئەگەر شتێكی لە عێراق و یەمەن مابێت، لە سنووری ڕاوێژكار زیاتر نین. گفتوگۆیەكی زۆر قورس لەنێو دەستەبژێری سەربازی و سیاسیی خودی ڕژێم لە ئێران لە دوای شكان هەیە، كە ئەوە پێشانی دەدات دۆخیان شەپڕێوە و كارێكی ئاسان نیە لێی دەربچن.

لەو چوار دەوڵەتە تاكە یەك دەوڵەت توانیویەتی وەكو زلهێز خۆی بسەلمێنێت، ئەویش ئیسرائیلە. ئیسرائیل ئێستا كە ڕوانگەی ستڕاتیژی نوێی خۆی ڕوون دەكاتەوە بۆ دووبارە ڕێكخستنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەرانبەر بە كوردستان بە ئاشكرا قسە دەكات، تاكوو ئێستا گەر قسەی كردبێ، لە چوارچێوەی مافی مرۆڤ و غەدركردن لە میللەتێك بووە، ئەگەر پەیوەندیی لەگەڵ كوردیش هەبووە، نازانم چۆن بووە، بەڵام بەشێوەیەك بووە ئاشكرا نەبووە، ئێستا ئیسرائیل بووەتە هاوسێی كوردان لەم ململانێیەدا. واتا زۆر بە ئاسانی لەو گۆڕینە سەربازییەی ڕوو دەدات كە ئێستا خودی ئیسرائیلییەكان باسی دەكەن و جەختی لێ دەكەنەوە، دەبێت خشینێك لە ناوچەی دروزەوە هەبێ بەرەو دێرەزوور، و پێیان وایە دەستەبەری سنوورەكانی ئەوان لە گۆڕانكارییە ئایندەییەكانی سووریا بەوە دابین دەبێ. واتا ئیسرائیل لە ناو سووریا بێلایەن نیە بەرانبەر بە دابینكردنی ئاسایشی خۆی، هەروەها بەرانبەر بەو پرۆژەی هەیەتی بۆ سەرلەنوێ ڕێكخستنەوە و داڕشتنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. 

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرباری ئەو جۆراوجۆرییە، دوو كێشەی سەرەكی هەن كە كێشەی یەك سەدە پێش ئێستان: كێشەی فەلەستین، دۆزی كورد. 

ئەو دوو كێشەیە هەردووكیان وەكوو ماف، مافی بەرابەرییان هەیە لە دابینكردنی چارەنووسی خۆیان، بەڵام لە درێژەی هەوڵدان لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوو بۆ دابینكردن، بە سروشتی حاڵ بەو پشتیوانە گەورەی كە فەلەستین هەیبوو لە عەرەب و جیهانی ئیسلامی، كاری لەسەر فەلەستین كرد، كە لە ڕاستیدا ڕوانگەكانیان بۆ ڕزگاریی پێشكەوتخوازانە لەگەڵ سەردەم نەبوو. هەر بۆیە كێشەكەیان ئاڵۆز بوو، دوای ڕێككەوتنی ئۆسڵۆ، بینیمان چۆن عەرەفات لە خەڵاتی نۆبڵەوە هاتە ناو ماڵەكەی خۆی بۆ بەرگری و سەرەنجام بە هەلیكۆپتەرێك بە شڕوشەپڕێوی دەرباز كرا و پاش هەفتەیەك لە پاریس مرد و چیرۆكەكەی کۆتایی هات. دوای ئەوە ئەو هەموو شەڕەی كە ناوی زەرق و بەرقی لێ دەنێن لە بەرگریی فەلەستینی، لە ڕاستیدا بەرگری نییە، بەقەد ئەوەی ئەو ناسنامەیە ئاییندەی خۆی وا دیاری دەكات، كە پشتیوانیی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیە. 

بەپێچەوانەی فەلەستین، كورد بە درێژاییی سەدەی ڕابردوو هەمیشە چاوی لەوە بووە چی ڕوو دەدات كە باش بێ، خۆی لەگەڵ بگونجێنێت، ئەو واقیعبینییە بە هانای بزووتنەوەی سیاسیی كورد هاتووە لە هەر چوار پارچەكانی كوردستان و لەگەڵ هەندێ سەرئێشە كە لە باكوور و ڕۆژئاوا هەمانە. 

هەربۆیەش كورد دیاردەی غەزەیان نەبوو (مەبەست لێی میللەتی غەزە نیە)، حەماسیان نەبوو كە هەڵگری ئەو هەموو توندوتیژی و بەرەنگاربوونەوە بێ بەرانبەر پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی؛ بەپێچەوانەوە شەڕیان دژی ئەو ئاراستەیە كرد كە دەیەوێت ڕەوتەكە بوەستێنێت؛ شەڕی دژی داعش. هەروەها ئەو دەربڕین و پرۆژانەی كورد بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و بۆ گونجان لەگەڵ پێكهاتەكان، بۆ گونجان لەگەڵ بەهاكانی جیهانی بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ هەیەتی گرنگ بوون. ئێستا دەردەكەوێ لە هەرێمی كوردستان 35 ساڵ بەردەوام دەیڵێینەوە، زۆرجار لە ناو خۆمان بێئومێد دەبووین و ئاراستە دروست دەبوو دەیگوت ئەو ڕوانگا خۆگونجاندنە بەكەڵك نایەت و دەبێ بگەڕێینەوە بۆ كەلەپوور و دابونەریتی خۆمان، ئێستا دەردەكەوێ ئەوەی كورد دەپارێزێ ئەو جیهانەیە كە بەهای هاوبەش و توانای پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیی هەیە. بۆیە لەمەودوا كورد كێشەكەی زۆر ڕوونتر دەبێ، شەڕەكەی بەرەییتر دەبێ لە جاران، چونكە لەمەودوا قەدەغە نیە كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان لەگەڵ ئیسرائیل دیدار و گفتوگۆ و نەخشەی هاوبەشیان هەبێ. 

(ماویەتی)  ...