ئازاد جندیانی
نووسەر
موسەقەفی کوردی عێراقی - موسەقەفی عێراقی کوردی
ببوورە خوێنەری هێژا، بەو ناونیشانە عەرەبییەی سەرەوە، کە بە نووسینی کوردی ڕستەسازیم بۆ کردووە، مەبەستم ئەوە نییە وتارەکەم بە عەرەبی بنووسم، بەڵکو دەمەوێ لەبارەی ئەو سەرلێشێواندنەوە سەرنج و بۆچوونی خۆم بخەمەڕوو، کە دوو دەستەواژەی ناونیشانەکە دەیوڕووژێنن .
بۆ ئەوەی زوو دیمەنەکە بخەمەڕوو؛ بە ناچاری ئەبێ دوو دەستەواژەکە بەم جۆرەی خوارەوە بە ڕێنووسی عەرەبیش بگوازمەوە ناو وتارە کوردیەکەم (المثقف الكردي العراقي) و (المثقف العراقي الكردي). ئەو دوو دەستەواژەیە کە هەن وەک چەمکیش مامەڵەی لەگەڵدا دەکەن لە وتاری نووسەرێکی عەرەب وەرم گرتووە، کە ناوی (عەبدە وازن)ـەو لە سایتی ڕۆژنامەی (ئێندیپێندەیتی عەرەبی) دا بڵاوی کردۆتەوە و تیایدا ڕاپۆرتەوتارێکی دوورو درێژی سەبارەت بە پێشانگای نێودەوڵەتیی کتێب نووسیوە .
چونکە من بۆچوونی جیاواز و تایبەتی خۆم لەسەر ئەو پێشانگایە هەیە، بۆیە لە وتارەکەمدا و ئێستا، هیچ ڕاوبۆچوون و سەرنجێک لەبارەی پێشانگاکە دەرنابڕم بە تایبەت کە منیش وەک زۆری تر بایکۆتم کردووە و بۆ بینینی نەڕۆیشتم. بەڵکو من ئەمەوێ بەکارهێنانی دەستەواژەکانی سەرەوە لەلایەن نووسەری وتارەکە بکەمە بیانوو یان بیکەمە دەریچە بۆ قسەکردن لەسەر ئەوەی ئایا بەکارهێنانی هەردوو دەستەواژەی (ڕۆشنبیری کوردی عێراقی) و هەروەها (ڕۆشنبیری عێراقی کوردی) زادەی چ دۆخێکن و ئاماژەو بەڵگەی چین ؟
ئەو ستایلە لە ناودێرکردن و چەمکسازییە زادەی فەلسەفەی داگیرکردنە، بە جۆرێک کە ئەمسەرو ئەوسەریشی لێ گیراوە تا بەهەر لایەکدا بەکاربهێندرێ و بخوێندرێتەوە هیچ جۆرە سەربەخۆییەک بۆ تاکی ڕۆشنبیری کورد ناهێڵێتەوە و شەقڵ و مۆرک و بگرە مۆرکێکی عێراقیانەی لێ دەدا، وەک ئەوەی ناشێ دەستەواژە و چەمکێک هەبێ بە ناوی ڕۆشنبیری کورد و هەر دەبێ پاشگر یان پێشگری عێراقی پێوەبلکێندرێ *. هەڵبەت زۆر چەمکی تر هەن کە زادەی جیهانبینیە داگیرکارییەکەن، بۆ نموونە (کوردستانی عێراق، ڕووناکبیری عێراق، سەرمایەی عێراق، وەرزشی عێراق، شوێنەواری عێراق، کەسایەتی عێراق وهتد..) ئەم چەمک و وشەسازیانە لەخۆڕا و خۆڕسکانە و دڵسافانە نەهاتوونەتە ئاراوە، بەڵکو بەتوندترین شێوە و لە پرۆسەیەکی سیاسی-کولتووری داڕێژراودا داتاشراون و هەوڵیش دراوە پاشخانی فکریشیان بۆ بونیاد بنرێ .کاتێک فراوانتر و قووڵتر ڕۆ بچینە ناو باسەکەوە و بمانەوێ ڕەچەڵەکناسی سیاسیان بۆ بکەین ئەوەمان بۆ دەردەکەوێ کە ئەمە ئاراستەیەکی داگیرکەرانەیە و ڕەهەندی سیاسی و دەستووری و یاسایشی بۆ داڕێژراوە و بەو شێوەیەش جۆرێک ڕەوایەتیی پێ دراوە، لەو گۆشەیەشەوە دەتوانرێ لە سەد ساڵی ڕابردوودا لە یاسا و ڕێساکانی ڕێکخستن و مۆڵەتی دامەزراندن و هەبوون و ناولێنانی پارت و ڕێکخراوە سیاسییەکانی کوردستان ئەو دیدە داگیرکارییە سەپێنراوە بسەلمێنین.
سەبارەت بە پارتەکانی کوردستان، گەر پارتی دیموکرات بکەینە نموونە ئەوا دەبینین کە سەرەتا ناوی ( پارتی دیموکراتی کورد ) بوو دواتر گۆڕدرا بە (پارتی دیموکراتی کوردستان - عێراق. ) لە لایەکی تریشەوە دەوڵەتی عێراق و پارتە سەرتاسەرییەکانی هەر لەسەردەمی پاشایەتییەوە تا دەسپێکی کۆمار و تا ئێستاش هەوڵ و گوشاری زۆر و زوەوندیان داوە تا ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و بگرە کولتوورییەکانی کوردستان لە ڕووی یاساییەوە بوونێکی سەربەخۆیان نەبێ و هەمیشە بەشێکی پاشکۆی ڕێکخراوە سەرتاسەرییەکان بن، کە دەوڵەت و پارتە سەرتاسەرییەکان بە هەموو ئایدۆلۆجیاکانیانەوە لایەنگر و پێداگربوون لەسەر ئەوەی کە ئەو ڕێکخرا و بگرە دامەزراوە کولتوورەکانیش لە ڕووی یاساییەوە خاوەنی کەسایەتی یاسایی سەربەخۆ نەبن؛ بۆ نموونە، کۆڕی زانیاریی کورد بەشێک بوو لە کۆڕی زانیاریی عێراق، یەکێتیی قوتابیانی کوردستان و لاوانی کوردستان کە لە سۆنگە و گەرمەی خەباتی سەختی شۆڕشگێڕانەشەوە لەدایک بووبوون، لەدید و بگرە بڕیاری دەوڵەتدا دەبووایە پاشکۆی (ئەوان وتەنی ) ڕێکخراوە نیشتمانییە هاوشێوەکانیان بن کە مەبەستیان ڕێکخراوە سەرتاسەرییەکانە .
دەهێنێ لەباسی ئەو ڕێکخراو و دامەزراوانەدا ئاماژەیەکی نەختێک تێرتر لە بابەتی (یەکێتیی نووسەرانی کورد ) بدەین، کە دەوڵەتی عێراق ( ڕژێمی بەعس ) بڕیار و فرە گوشاری خستەسەریان تا ملیان پێ کەچ بکات و ناچاریان بکات دەستبەرداری کەسایەتی یاسایی سەربەخۆیان بن و بکرێتە پاشکۆی ڕێکخراوی یەکێتیی نووسەرانی عێراق. ئەو کەیسە، ململانێی زۆری لە نێوان دەوڵەت و نووسەرانی کوردی لێ کەوتەوە، وەک چۆن لەناو خودی نووسەرانی کوردیشدا ناکۆکی و بەرەجیایی لێ کەوتەوە، ئەگەر بەهەڵەدا نەچووبم تا کۆنگرەی ڕاپەڕین بەشێوەی جیاجیا بەردەوام بوو.
بەداخەوە لەو بوارو پێودانگەدا ئەبێ بەچاوێکی ڕەخنەگرانەوە دنیابینی و سیاسەتی پارتی کۆمۆنیستی عێراق و( سووریا و تورکیا و ئێران)یش بناسێنین ، هەر هێندەنا، بەڵکو ئەو پارتە کۆمۆنیستانە بەڕەدووکەوتنی تێزە سۆڤیەتییەکان شێلگیرانە هەوڵی سەپاندنی تێزی یەک پارتی کۆمۆنیستی سەرتاسەری بوون لە هەر یەکێک لەو چواردەوڵەتانە و بە هەندێ جیاوازییەوە بڕوا و کارکردیان بۆ ئەوە بوو کە چواچێوەی حزبی کوردستان پاشکۆ و وابەستەی پارتە کۆمۆنیستە « نیشتمانی » یەکان بن، کە ئەمەش هەر لەسەرەتاکانی دامەزرانیاندا بابەتێکی کێشەزا و قەیرانساز بوو، کە تا ئێستاش زۆرو کەم ئاسەوار و لێکەوتەکانی لە ڕەهەندی جیاجیادا بەسەر خودی پارتە کۆمۆنیستەکاندا هەر ماوە .
ئەم باسکردنە دوورودرێژەم بە پێویست زانی تا دیدی پاشکۆبوونی هەموو دیاردە سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتووری و ڕێکخراوەییەکانی کوردستان وەک بەشێکی ڕەسەن و چەسپاو و شێلگیری بیر و پرۆسەی داگیرکەری دەوڵەتی عێراق و( تورکیا و سووریا و ئێران) بسەلمێنین .
* * *
لێرەوە دەمەوێ پرسیار لەوە بکەم داخۆ دەستەواژەی ( ڕۆشنبیری عێراقی ) وەک چەمک هیچ پێناسەیەکی گشتگیر و زانستی هەیە، تا بەکارهێنانی دەستەواژەی ڕۆشنبیری عێراقی و لەویش گوماناویتر دەستەواژەی ڕووناکبیری عێراقی کوردی یان کوردی عێراقی ساغ بکاتەوە یان پاساو بدات؟
ئەگەر بەخێرایی ئاوڕێک لەو تێزە سیاسیەی بەریتانیا (هاوکات و دوای جەنگی یەکەمی جیهان) بدەینەوە، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە بەریتانیا بە پشتیوانی هاوبۆچوونە عەرەبەکانی لەهەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرە و لەو بەشە کەمەی عەرەب کە دەکەوتنە ناو ویلایەتی مووسڵ ئامانجی دروستکردنی نەتەوەیەک بوو بۆ عێراق واتا بونیادنانی نەتەوە بوو، تا بەو هۆیەوە (دەوڵەت-نەتەوەی عێراق) دابمەزرێنێ. بۆیە دامەزراندنی دەوڵەتی پاشایەتی عێراق ناونیشانە گەورەکەی تێزە بەریتانیەکە بوو، کە هەموو بنەما دەستووری؛ یاسایی و سیاسییەکانی بۆ دابین کرا . دەستەبژێری عەرەبە عوسمانلیەکان، ئەوانەی لە ناو سوپا و دەسەڵاتە کارگێڕییەکانی عوسمانیدا پرستیژیان هەبوو و دواتریش بەپشتیوانی و هاوبیریی ئینگلیز شۆڕشی عەرەبیان ڕاگەیاند لەوە دڵنیاکرابوونەوە یان دڵنیا بووبوونەوە ، کە ( پاشایەتی عێراق ، دەوڵەتی عێراق و نیشتمانی عێراق ) ناونیشانن بۆ ( دەوڵەت - نەتەوەی عەرەب ) بە نموونەی ئێستاشیەوە، کە هەرچەندە بەپێی دەستوور ( 2005 ) عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیە؛ بەڵام لە ڕەگ و قووڵایدا دەوڵەتی نەتەوەی عەرەبە. هەر لەسەرەتای دامەزراندنی عێراقەوە( 1921) بەتایبەت دوای ڕێککەوتننانەی ( لۆزان 1926) و تا ساتی ئەم نووسینەش ، دەوڵەتی عێراق هەر دەوڵەت- نەتەوەی عەرەبە ، گەرچی چەندین ناونیشان و نازناو و دەمامکی تری وەک ( دەوڵەتی فیدراڵی ، دەوڵەتی فرەنەتەوە ، دەوڵەتی هاووڵاتی ) و هتد لێ بنرێ .
لەو دەرچەیەوە دەبێ ئێمەی کورد بە وردی و بە بەردەوامی و شێلگیرانە دەستەواژە و بگرە چەمکی (دەوڵەتی عێراق ) بە دەستەواژە و چەمک و قەوارەیەکی دەوڵەتی چەواشەکارانە بناسین و بزانین ئەوە بە ڕێژەییش دەوڵەتی ئێمەی کورد نییە و ئێمە بەزەبری هێزی یەکجار زبر و بەگەلەکۆمەکێی ناوچەیی و نێودەوڵەتییەوە بەم قەوارە دەستکردەوە لکێندراوین.. ئەو پێوەلکاندنە، هەر لێکدانەوەیەکی یاسایی و فەلسەفی و سیاسی بۆ بکرێ ڕەچەڵەک و بچمیشی داگیرکردنی بێڕتووش دەردەخا، ئەگەر بە دەیان ئامراز و شێوازیش پۆلیش بکرێ . بەپێی ئەو لێکدانەوەو شرۆڤەکردنەمان بێ ؛ ئەوا هەردەستەواژەیەکی تر لە ژێر کاریگەری ئەو فەلسەفە و ئاراستە سیاسیەدا دابتاشرێ و بەرهەم بهێنرێ چەواشەکاری و چاوبەستەگیە؛ کە دەبێ هەمیشە ئەو چەواشەکاری و چاوبەستەگی و هەڵخەڵەتاندنە تۆخ و تۆختر بکەینەوەو بە هەموو ئامرازو میکانیزمێک لە دژی بوەستینەوە، یا هەندێ جارو هەندێ کەس خۆیان لە زیان و مەترسیەکانی گێل نەکەن .
* * *
ئێستا لەم قۆناخەدا لە کوردستان ، لە ناو بەشێکی بەرچاو لە ڕووناکبیر و دەستەبژێری بوارەکانی کولتوور و لەناو هێندێ لە سیاسییەکان و لەناو هێندێ لە سەرمایەدارو بازرگاناندا بێخەمی و بەهێند وەرنەگرتنێکی مەترسیدار سەبارەت بە شوناسە لاوەکییەکانی عێراقیبوون سەری هەڵداوە و لەپەرەسەندنیشدایە، کە مەترسی گەورەیان لەسەر کوردبوون و کوردستانی بوون دروست کردووە ، بەجۆرێک کە کوردگۆتەنی (بەخێشکەیی) و لەژێر پێستی ڕەفتار و بیرکردنەوە و بگرە لە دووتوێی بەشێک لە ڕەفتار و ئاکتە کۆمەڵایەتی و بەرهەمهێنانە کولتووریەکانیشدا لە بزاوت دایە .
لەو ڕوانگەیەوە ئەو دوو دەستەواژەیەی لەسەرەوە ئاماژەم پێدان ، کە لە بواری تریشدا زەق زەق خۆیان نیشان دەدەن و زۆرجاریش قبوڵ دەکرێن یان بێ دەنگیان لێدەکرێ وەک چەکێکی نەرمی بە عەرەبکردنی کولتورو دواجار بەعەرەبکردنی پرۆسەی داهێنانیشی لێدەکەوێتەوە، بێگومان پێشمەرجی داهێنانیش بیرکردنەوەیە، ئا لێرەدا مەترسییەکە سامناکتر دەبێ. لەوەش ترسناکتر ئەوەیە کە هاوشانی هەبوونی خودی مەترسیەکە ؛ ئامراز و بیانووگەلی جیاجیا و دواجار ئاراستەیەکی پاساودانی ئەو ڕەوتە بەعێراقی بوونە دەهێنرێتە ئاراوە. نەک هەندێکجار، بەڵکو زۆرجار، بێخەمیەکە بە بیانوگەلی زۆر نامێژوویی پاساو دەدرێن وەک ئەوەی کاتێ بمانەوێ مەترسی ئەو بە ئاسایی وەرگرتنەی شوناسەکانی بە عێراقی بوون نیشان بدەین و ڕێگری بکەین لەوەی بە سادەیی و بێ مەترسی لێی نەڕوانرێ، حازربەدەستانە وەڵام دەدرێینەوە ( ئاخر خۆ ئێمە ڕەگەزنامەو پاسپۆڕتمان عێراقیە).
لێرەوەیە ؛ کەدەبێ بە ڕوونی و بەدەر لە هەر پێچ و پەنایەکی سیاسی و دەستووری و هەر تڕوتەشقەڵەیەکی تری لەو بابەتە، پاساوەکان لەمەڕ عێراقی بوون هەڵتەکەنێین و بڵێین کە ئەوە پتر لە سەد ساڵە ئێمە ڕەگەزنامەمان هی عێراقە بەڵام ئەوەمان بەسەردا سەپێنراوە و مێژووی هەمان ئەو سەدساڵە ئەوە نیشان دەدا کە ئەو ئینتمایە بەزەبری پرۆسەکانی داگیرکردن بەسەرماندا سەپێنراوە و ئەو وەڵامە حازربەدەستەی سەرەوەش بەقەدەر ئەوەی خۆگێل کردنە دەهێندەی ئەوەش خۆبەدەستەوەدانە لە ژێر زەبری ترساندن و تۆقاندن و هەست بەکۆیلەبوون ، دەنا بۆچی لە ڕیفراندۆمدا زۆرینەیەکی هەر زۆر (%93) ئەو ئینتمایەیان ڕەت کردەوە .
ئێستا دەتوانین بە ڕوونی قامک بخەینە سەر گەوهەری کێشەکەمان بەرانبەر بە شوناسی عێراقی بوون. داگیرکەرانی کوردستان و ئەوانەی نێوخۆشمان کە چەمکی ( عێراقیبوون ) لەهەر تێگەیشتنێکی نەتەوەیی ( عەرەب ) دادەماڵن و ماناو تێگەیشتنی تری بۆ دادەتاشن ؛ بەتایبەت ئەوانەی نێوخۆمان تووشی سەرلێشێوان و ئاژاوەی فیکری بوونەتەوە، چونکە ئەوان یان ئەوجۆرە بیرکردنەوەیە هەموو پەیوەست و پەیوەندیە دیارو نادیارەکانی نێوان بەعێراقیکردن و بەعەرەبکردن ڕەتدەکەنەوەو ئەو ڕاستیە تیۆری و ئاکارە پراکتیکیە نابینن یان بۆ هەر مەبەستێک خۆیانی لێ گێل دەکەن .
ئێستا لەگەرمەی ئەوشاڵاوەی بۆ ( بەعێراقیکردن ) لەسەر تاک و کۆی نەتەوەکەمانە ئەبێ بەهەموو ئەو چەمک و تێگەیشتن و ئامرازانەی لەبەر دەستمان دا هەن بە دژەشاڵاوی کوردانە وەڵام بدەینەوەو توندتوند دەست بەم پرنسیپەوە بگرین، کە بەعێراقیکردن و بە عەرەبکردن لەیەکدی جودا نین، بەڵکو هەردووکیان دوو دیوی یەک دراون .
دوا قسەشم ئەوەیە کە دەبێ ڕۆشنبیران و داهێنەرانمان بە هیچ بیانوێک جگە لە دەستەواژە و چەمکی (ڕۆشنبیری کورد) هیچ ناودێرکردنێکی تر بەخۆی ڕەوانەبینێ و هەر دەستەواژە و چەمکێکی تر کە پاشکۆیەتی دەسەپێنێ بە نامۆ و بگرە بە قێزەون ناودێر بکات.