نمایشکردنی کاسەسەرەکەی شاندەر لە جیهاندا دەنگی دایەوە

K24 - هەولێر

دروستکردنەوە و نمایشکردنی کاسەسەری نیاندەرتاڵێک کە بە شانەدەر Z  ناسراوە سەرنجی مێدیاکانی بۆ مێژووی کۆنی کوردستان ڕاکێشاوە و دەنگدانەوەیەکی جیهانیشی هەبووە.

پەردەلادان لەسەر ڕووخساری دروستکراوەی ئافرەتێکی نیاندەرتاڵ کە مەزەندە دەکرێت تەمەنی بگەرێتەوە بۆ نزیک لە 75 هەزار ساڵ پێش ئێستە، بە ناوی شانەدەر Z، بووەتە مایەی سەرنجی مێدیای نێودەوڵەتی و گفتوگۆی لەسەر پەرەسەندنی مرۆڤ، کردە فەرهەنگییەکان و کارلێکەکانی نێوان نیاندەرتاڵەکان و مرۆڤی مۆدێرن هەڵگیرساندووە.

لە ڕێی بلاڤۆکەکی زانکۆی کامبریج، پەردە لەسەر ڕووخساری دروستکراوەی ئافرەتێکی نیاندەرتاڵ بە ناوی شانەدەر Z لادرا، ئەمەش ڕۆشنایی نوێ دەخاتە سەر ژیان و ڕەفتاری باوباپیرانی کۆنی مرۆڤ.

بە گوێرەی ڕاپۆرتی زانکۆی کامبریج، ئەمە دۆزینەوەیەکی نائاساییە و لە ڕێگەی هەڵکەندنی ورد و تەکنیکە زانستییە پێشکەوتووەکانەوە ئەم دەرفەتە ڕەخساوە کە بتوانین بڕوانینە مێژوویەکی 75 هەزار ساڵی. ئەم دۆزینەوەیە توێژەران و خەڵکی بە هەمان شێوەی سەرسام کردووە و تەحەدای ئەو تێڕوانینە کۆنە دەکات کە پێیوایە نیاندەرتاڵەکان بوونەوەرێکی سەرەتایی بوونە.

هەڵکۆڵینی زانکۆی کامبریج

لە ساڵی 2018 تیمێکی توێژەرانی زانکۆی کامبریج دەستیان بە گەشتێکی هەڵکەندن کرد بۆ ئەشکەوتی شانەدەر لە هەرێمی کوردستان. ئەشکەوتی شانەدەر وەک شوێنێکی گرنگ تایبەت بە مێژوو و توێژینەوەکانی نیاندەرتاڵەکان دادەنرێت و نێوبانگێکی نێودەوڵەتیشی هەیە.

ئەم ئەشکەوتە، لە ساڵی 1960 بە دۆزینەوەی چەندین پاشماوەی نیاندەرتاڵ ناوبانگێکی زۆری بەدەست هێنا. بە شێوازێکی تایبەتی تر، دۆزینەوەکانی ئەشکەوتی شانەدەر ئاماژەیان بەوە دابوو کە چۆن نیاندەرتاڵەکان مردووەکانی خۆیان ناشتووە و تەنانەت یارمەتیدەرێکیش بووە بۆ توێژەران کە لێکۆلینەوە سەبارەت بە رەهەندە فەرهەنگییەکانی نیاندەرتاڵەکان بکەن.

تێڕوانینەکان لە سەرچاوە جۆراوجۆرەکانەوە

کەناڵی سی ئێن ئێن بڵاوی کردەوە، هەڵکۆڵینەکەی ئەشکەوتی شانەدەر و خودی ئەو کاسەسەرەی کە بە ناوی شانەدەر Z ناسراوە دۆزینەوەیەکی پێشکەوتووە. تەکنۆلۆجیای سەردەمیانەش بەکارهاتووە بۆ دیاریکردنی ڕەگەزی نیاندەرتاڵەکە و خەمڵاندنی تەمەنی لە کاتی مردنیدا.

سەرەڕای گومان لەسەر تیۆری "ناشتنی بە گوڵ"، کە پێیوایە لە کاتی مردن نیاندەرتاڵەکان شین بۆ مردووە‌کانیان دەگێڕن و چەپکە گوڵ لەسەر گۆڕی مرددوەکانینان دادەنێن، بەڵگەکان وایان دەرخستووە کە نیاندەرتاڵەکان کۆمەڵگەیەکی زۆر ئالۆزیان هەبووە و هەلگری چەندین نۆرم و بەهای تایبەت بوونە کە بەشێکیشیان بۆ مرۆڤی مۆدێرن بەجێ ماوە. ئەم دەرەنجامەش تەحەدای تێڕوانینەکانی پێشووتر دەکات کە پێی وابوو نیاندەرتاڵەکان بوونەوەری سەرەتایین و لەڕووی فەرهەنگ هیچ پەیوەندییەکیان بە مرۆڤی مۆدێرنەوە نییە.

کەناڵی سی ئێن ئێن باس لەوەش دەکات کە دۆزینەوەی کاسەسەری شانەدەر Z تێڕوانینێکی بەنرخ لە کۆمەڵگا و فەرهەنگی نیاندەرتاڵەکان بەردەست دەخات.

لە کاتێکدا تیۆری ناشتنی گوڵ، کە سەرەتا لە ساڵانی 1950 لەلایەن شوێنەوارناس ڕالف سۆلیسکیەوە پێشنیاز کرابوو، بووەتە جێی مشتومڕ، بەڵگەکان ئەوە پیشان دەدەن کە ڕێوڕەسمی ئاڵۆزی پرسە کە لەلایەن نیاندەرتاڵەکانەوە کراون.

لێکۆڵینەوەکانی ئەم دواییە هاوکات ئاماژە بە بوونی خۆراکی سووتاو لە نێو ئەشکەوتەکە دەکەن، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە نیاندەرتاڵەکان نەک تەنها خواردنیان ئامادە کردووە و ئاگریان بەکارهێناوە بۆ ئامادەکردنی خۆراکەکانیان بەڵکو لە نزیکی مردووەکەیاندا ئەو کارەیان کردووە، ئەمەش تیشک دەخاتە سەر هەستی کۆمەڵایەتی و هاوسۆزیی لەناو کۆمەڵگاکەیاندا.

پێشکەوتنە زانستییەکان

بەپێی ئاماری پەیمانگای شوێنەواری ئەمریکا، زاناکان بە وردی کاسەسەری پارچەپارچەکراوی شانەدەر Zیان بە بەکارهێنانی ڕێگەی پێشکەوتووی وەک شیکاریی پڕۆتینی مینای ددان و سی تی سکان دروست کردووەتەوە.

ئەو مۆدێلەی کە بەدەست هاتووە، کە هاوشێوەیەکی سەیری لەگەل مرۆڤی مۆدێرن هەیە، ڕۆشنایی نوێ دەخاتە سەر پەرەسەندنی مرۆڤ و ئەگەری زاوزێی نێوان نیاندەرتاڵەکان و مرۆڤی مۆدێرن.

تێڕوانینە ڕەخنەییەکان

سی بی ئێس نیوز تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن دۆزینەوەی شانەدەر Z تەحەدای تێڕوانینە پێشوەختەکانی نیاندەرتاڵەکان دەکات وەک دڕندە و نائاڵۆز. دکتۆر ئیما پۆمێرۆی لە زانکۆی کامبریج جەخت لەسەر گرنگیی تێگەیشتن لە مرۆڤایەتی نیاندەرتاڵەکان دەکاتەوە لە ڕێگەی ئەم دۆزینەوە سەرنجڕاکێشەوە.

دانپێدانانی جیهانی

ماڵپەڕی "زانای نوێ" (نیو ساینتیست) کە بنکەکەی لە لەندەنە، شانەدەر Z وەک یەکێک لە گرنگترین دۆزینەوەکانی نیاندەرتاڵ لە ساڵانی ڕابردوودا دادەنێت، کە تێڕوانینێکی بەنرخ پێشکەش دەکات بۆ ژیان و ڕەفتارەکانیان.

ڕۆژنامەی تەلەگراف جەخت لەسەر لێکچوونی سەرنجڕاکێشی نێوان نیاندەرتاڵەکان و مرۆڤە مۆدێرنەکان دەکاتەوە کە بەهۆی بنیاتنانەوەی شانەدەر Zەوە ئاشکرا بووە، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە زاوزێی نێوان ئەو دوو جۆرە ڕوون دەکاتەوە.

کاریگەرییە کولتوورییەکان

ئەلشەرق ئەلئەوسەت باس لەوە دەکات کە چۆن دۆزینەوەی شانەدەر Z تەحەدای چەمکەکانی پێشوو دەکات و پێشنیاری لێکچوونێکی نزیکتر لە نێوان نیاندەرتاڵەکان و مرۆڤی مۆدێرن دەکات. ئەم دۆزینەوە کە لە فیلمی دیکۆمێنتاریی "نهێنییەکانی نیاندەرتاڵەکان"دا هاتووە، کە لەلایەن بی بی سی بەرهەم هێنراوە و لە ڕێی کۆمپانیای نێتفلیکس بەردەستە بۆ بینەران، ئەو تێڕوانینە دەخاتە ڕوو کە ئەگەری زۆر هەیە بۆ ئەو گریمانەیەی کە زاوزێی نێوان ئەو دوو جۆرە هەبووە.

سەرنجێکی وردی زانستییانە

ویۆن نیوز ستایشی ئەو لێکۆڵینەوە وردە دەکات کە زانکۆکانی کامبریج و لیڤەرپوول جۆن مۆرز سەرپەرشتییان کردووە، جەخت لەسەر توانای تەحەدای تێڕوانینە درێژخایەنەکانی نیاندەرتاڵ دەکاتەوە.

سکای نیوز تیشک دەخاتە سەر دۆزینەوە نوێکەی ئەشکەوتی شانەدەر کە ڕۆشنایی دەخاتە سەر فەرهەنگی خۆراک و کردە فەرهەنگییەکانی نیاندەرتاڵەکان.

وردبینی تەکنیکی

بی بی سی نیوز پرۆسەی ئاڵۆزی دووبارە بنیاتنانەوەی کاسەسەری شانەدەر Z دەگێڕێتەوە و دەڵێت کە لە سەرەتای پرۆسەکە ئەم کاسەسەرە "وەک پیتزای تەخت" بوو دواتر لە ڕێی تەکنیکی ئالۆزەوە دووبارە بنیاتنراوە.

ڕوانگەکانی دیکە

ڕۆژنامەی ئیندیپێندنت باس لەوە دەکات کە چۆن دۆزینەوەی شانەدەر Z تەحەدای تێڕوانینەکانی پێشووتری سەبارەت بە نیاندەرتاڵەکان دەکات و تێگەیشتنمان لە پەرەسەندنی مرۆڤەوە دەوڵەمەند دەکات.

ماڵپەڕی دیبریف جەخت لەسەر گرنگی بنیاتنانەوەی شانەدەر Z دەکاتەوە، کە تێڕوانینێکی بەنرخ پێشکەش دەکات بۆ ژیان و مردنی نیاندەرتاڵەکان.

هەوڵە ئاڵۆزەکانی توێژینەوە

ڕۆژنامەی ناسیۆناڵی ئیماراتی لە پرۆسەی وردی دەرهێنان و بنیاتنانەوەی پاشماوەی شانەدەر Z قووڵ دەبێتەوە، تیشک دەخاتە سەر هاوکاریی نێوان زانستەکان و وردبینی تەکنیکی کە لەم هەوڵە پێشکەوتووەدا بەشدارە.

لە ڕێگەی تەکنیکە داهێنەرەکانی وەک شیکاری پڕۆتینی مینای ددان و سی تی سکان، توێژەران توانیان بە وردییەکی بێوێنە دەموچاوی ئەم نیاندەرتاڵە دروست بکەنەوە. مۆدێلەکە کە لەلایەن شوێنەوارناسانی کۆن ئادری و ئەلفۆنس کێنیسەوە دروست کراوە، وێنایەکی سەرنجڕاکێشی ئافرەتێکی نیاندەرتاڵ پێشکەش دەکات کە نزیکەی 75 هەزار ساڵ لەمەوبەر ژیاوە.

وتەی کۆتایی

بنیاتنانەوەی ڕووخساری شانەدەر Z، بڕگەیەکی گرنگە لە هەوڵەکانماندا بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی پەرەسەندنی مرۆڤ و مێژووی هاوبەشی نێوان نیاندەرتاڵەکان و مرۆڤی مۆدێرن. لە کاتێکدا توێژەران بەردەوامن لە هەڵدانەوەی نهێنییەکانی ئەشکەوتی شانەدەر، چیرۆکی شانەدەر Z ئەو گریمانەیەی دەخاتە بەردەممان کە تا چەند مرۆڤی مۆدێرن لەگەل نیاندەرتاڵەکان هاوبەشییان هەیە، نەک تەنیا لە ڕووی  تێگەیشتنە بایۆلۆجییەکانەوە، بەلکو تەنانەت لەڕووی فەرهەنگیی و کۆمەلایەتیشیەوە.