هەنگاوەکانی لایەنە عێراقییه‌كان لە دژی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان
لە سەرەتای 2014 و پاش هەناردەکردنی سەربەخۆی نەوتی کوردستان لە رێگه‌ی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا، ملمانێیەکانی نێوان بەغدا و هەولێر چووە قۆناغێکی نوێ و پەرەی پێدرا بۆ شێوازی فرۆشتن و ئیدارەدانی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان . لە ڕاستیدا نەوت لە وڵاتانی بەرهەم هێنەری ئەو مادە بەنرخە، نەک وەکوو سامانێکی سروشتی بۆ دابینکردنی بەرژەوەندی گشتی، بەڵکوو وەک سندووقێکی داهات بۆ دابینکردنی بوودجەی پێویست بۆ پتەوترکردنی پایەکانی حكومه‌ت سەیر دەکردرێت و ئەوەش لە وڵاتانی وەدواکەوتووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ئەمریکا زیاتر لە هەموو شوێنەکانی جیهان دەبیندرێت، هەڵبەت وڵاتانێکی وەکوو ئیماڕات، قەتەر و نەروێج تا ڕادەیەکی زۆر لەو پێناسەیە جیاوازن و خۆیان لەو ئاستە دەرباز کردوە.
بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە سەرەتای 2017 و بەردەوام بوونی تاکوو سەرەتای 2020، ئاستی کێشەکە لە نێوان حكومه‌تی فێدراڵی و حكومه‌تی هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر دابەزی، ئەوەش دەبێت جیاواز لە ململانەی ئەو دوو حكومه‌تە لە سەر ئیدارەدانی نەوتی کەرکووک و ڕووداوەکانی شازدەی ئۆکتۆبری 2017 سەیر بکرێت، چون ڕووداوەکە هۆکاری دیکەی لەپشت بوو.
لەو ماوەیە (2017 بۆ سەرەتای 2020)، هەرچەند حكومه‌تی فێدراڵ بەردەوام بوو لە بەدواداچوون بۆ دۆسیەکانی شکایەت لە دژی حكومه‌تی هەرێمی کوردستان کە پێشتر لە دادگاکانی ناوخۆ و دەرەوەی عێراق کردبوویەوە بەڵام دۆسیەیەکی نوێی گرینگ نەکرایەوە و ململانەکان لە ئاستی یاسایی بۆ سیاسی گۆڕدرا و دواتر بە کۆتایی هاتن بە حكومه‌تی (عه‌بادی) و هاتنی (عادل عه‌بدولمه‌هدی) سەهۆڵی نێوان حكومه‌تەکان لەسەر پرسی نەوت و بودجە دەستی کرد بە توانەوە و نەتەنیا هەرێمی کوردستان ئاسانکاری بۆ حكومه‌تی بەغدا کرد تاکو نەوتی بەرهەم هاتوو لە کێڵگەکانی کەرکووک لە رێگه‌ی بۆری کوردستان هەناردەی تورکیا بکات، بەڵکو حكومه‌تی ناوەند رێكکەوتنێکی ئەرێنی لەگەڵ حكومه‌تی هەرێمی کوردستان کرد لە سەر دابینکردنی پشکی کوردستان لە بودجەی فیدرالی، ئەوەش هاوکات بوو لەگەڵ بەرزبوونەوەی رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی کوردستان و بوونە هۆی بەرزبوونەوەی داهاتی حكومه‌تی هەرێم. هەڵبەت لەسەر پشکی کوردستان لە بودجەی فیدرالی و قەبارەی ئەو پشکە کۆمێنت زۆرە و زۆرکەسیش ئەوە کەمتر لە پشکی ڕاستەقینەی کوردستان دەزانێت بەڵام دیسان هەنگاوەکان بە ئاڕاستەی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکان و لادانی کێشەکانی دارایی هەڵدەهێندراوە. لە حكومه‌تی (عه‌بدولمه‌هدی)، تەنانەت پۆستی وەزارەتی دارایی درا بە کورد.
بەڵام ملمانێکان لە په‌رله‌مانی فیدرالی کۆتایی پێنەهات و لە بوودجەی 2020 باسی ڕادەستکردنەوەی نەوتی کوردستان بۆوە مژاری نێوان هەولێر و بەغدا. هەڵبەت بەهۆی بەرزبوونی نرخی نەوت و داهاتی حكومه‌تی هەرێمی کوردستان، هەولێر تا ڕادەیەکی زۆر بێ منەتی پارەی بەغدا بوو و بۆیە بەغدا و ئۆپۆزیسیۆنی حكومه‌تی عێراقی و تەنانەت ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی کوردستانیش ئاستی لێدوانەکانیان لە سەر ئەو بابەتە نەرمتر و هێدیتر بوو و لە کۆتایی دانووستانەکان دوولایەن گەیشتنە ڕێکەوتن و لە کاتی جێبەجێکردنی دا بە کەمکردنەوەی داهاتی ٢٥٠،٠٠٠ بەرمیل لە پشکی هەرێمی کوردستان لەو بڕە پارەیەی بەغدا مانگانە بۆ کوردستانی دەنارد، کێشەکە بێدەنگ کرا. بەڵام بە ڕووخانی حكومه‌تی (عه‌بدولمه‌هدی) و سەرەڕای پاڵپشتی بەهێزی کورد بۆ هاتنی (مسته‌فا كازمی)، کێشەکان سەریان هەڵداوە. هۆکاری سەرەکیش بەتاڵ بوونی خەزێنەی حكومه‌تی بەغدا و پێویستی حكومه‌تی هەرێمی کوردستان بوو بەو بڕە پارەیەی لە لایان بەغداوە بۆی دەهات. لە دەرەنجامیش، توانای حكومه‌تی هەرێم بۆ دابینکردنی بوودجە دابەزی و لەلایەکەوە بووە ئامانجە ڕەخنەیئۆپۆزیسیۆن و تەنانەت بەشێک لە حیزبەکانی ناو حكومه‌ت و لەلایەکی دیکەشە کەوتە ژێر گوشاری لایەنە عێراقییه‌كان و بەغداوە.
لێرە نامانەوێت لایەنگری حكومه‌تی هەرێم بکەین یان دروستی و نادروستی ڕەخنەی ئۆپۆزیسیۆنی کوردی باسبکەین، بەڵکو دەمانەوێت هۆکارەکانی سەرهەڵدانەوەی ئەو کێشە و ملمانانە و هەروەها هەنگاوەکانی هێزەکانی ناو په‌رله‌مانی بەغدا زیاتر شیبکەینەوە و کاریگەریان لە داهاتووی کەرتی نەوت و پێگەی هەرێمی کوردستان باسبکەین.
هەربەوجۆرەی ئاماژەمان پێکرد، کێشە و ملمانە داراییەکان تەنیا لە کاتی دابەزینی داهاتی حكومه‌تی هەرێم و ئەویش زیاتر بە هۆی دابەزینی نرخی نەوت سەرهەڵدەدەنەوە یان تەشەنە دەکەن. واتا، لە کاتی پڕبوونی خەزێنە و حیسابی حكومه‌ت ڕەخنەکان نامێنن یان زۆر هێدیتردەبن. بەدڵنیاییەوە بەشێک لەو حیزب و لایەنانە، حەول دەدەن ئەوە وەک هەلێک بقۆزنەوە بۆ هێرشکردنە سەر حیزبەسەرەکیەکانی ناو حكومه‌تی هەرێم و بەتایبەت حیزبی سەرەکی ناو دەسەڵات بەمەبەستی زیادکردنی ژومارەی دەنگدەران و لایەنگرانی خۆیان لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو. سەبارەت بە هێرشی حیزبە عێراقییه‌كانیش، ئەوە دوور نیە لە ڕاستی کە بڵێین زیاترین دەنگ لە هەڵبژاردنی ساڵی داهاتووی په‌رله‌مانی عێراق لە بەشەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بە حیزبێک دەدرێت کە زیاترین دەسکەوتی لە دژی هەرێمی کوردستان بووبێت یان زیاترین هێرشی کردبێتە سەر هەرێمی کوردستان. بەڵام لە ناوخۆی کوردستان حیزبەکانی ناو حكومه‌ت خۆیان دەبێت پلانیان بۆ ڕەخنەی ئۆپۆزیسیۆن هەبێت و بەردەامی ئەو ملمانەیە ئەگەر نەچێتە پاڵ هێرشەکانی عێراق دەتوانێت پایەکانی دێمۆکراسی و ئیدارەدانی وڵات بە هێزتریش بکات.
بەڵام هۆکاری دیکەی ئەو هێرش و ڕەخنانە، دەگەڕێتەوە بۆ گرینگی کەرتی نەوتی کوردستان. بەبێ هەڵسەنگاندنی ڕەخنەکانی ناوخۆ و دروست یان هەڵەبوونیان، هەروەها قوبووڵکردنی ئەوەی کەرتی نەوتی کوردستان، بێ گەرد و سەداسەد پاک و بێ عەیب نیە، بەڵام کەس ناتوانێت نکۆڵی لە دەسکەوتە سیاسی و داراییەکانی ئەو کەرتە بکات. بێجگە لە نیمچە سەربەخۆ کردنی هەرێمی کوردستان لە ڕووی دارایی و دابینردکردنی بەشێکی بەرچاوەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، ئەو کەرتە بۆتە هۆکاری دامەزراندنی بەشێکی زۆری گەنجان و ڕاهێنانی چینێکی پڕۆفێشناڵ لە کەرتی نەوت بۆ داهاتووی نزیک کە بە دڵنیاییەوە ئەو ڕێژەیە لە ساڵانی داهاتوو بەردەوام دەبێت لە بەرزبوونەوە. هەروەها، بەشێکی زۆری پەیوەندی سیاسی و پاڵپشتی وڵاتانی ڕۆژئاوا و ڕووسیا بۆ هەرێمی کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ دەسکەوتەکان ئەو کەرتە.
بەڵام هەنگاوەکان لە دژی ئەو کەرتە چۆن دەڕۆن و ئامانجیان چیە؟ ئەوەش بە پێداچوونەوەیەکی سادەی هەنگاوەکان دیاردەکەوێت و هەرچەند وەک ئەوەی باسکرا، بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، هێواشتر دەبێتەوە بەڵام لە کاتی دابەزینی نرخەکان خێراتر دەبێت و دواکەوتن لە ئامانجی پلانەکە جوبران دەکاتەوە.
پاش ئەوەی پەسەندکردنی دوو ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی عێراق (لە ساڵانی 2007 و 2011) کە دژی کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان ئامادەکرابوون لە په‌رله‌مانی فیدرالی نەگەیشتە ئامانج، هەڵمەتێکی یاسایی دژی کەرتی نەوتی کوردستان لە 2012 وە دەستی پێکرد و بێجگە لە هەڕەشەی بێبەشکردنی کۆمپانیا نەوتیەکانی لە کوردستان کاربکەن لە کەرتی نەوتی عێراق، چەندین سکاڵا لە دادگاکانی ناوخۆی عێراق، ئەمریکا و ئەورووپا لە دژی کەرتی نەوتی کوردستان تۆمارکرا. تەنانەت سکاڵا لە دژی حكومه‌تی تورکیاش بەهۆی هاوکاری کردنی ئەو حكومه‌تە لە رێگه‌ی بۆری نەوتی تورکیا و بەندەرەکانی بۆ فرۆشتنی نەوتی کوردستان لە (ژووری بازرگانی جیهانی) تۆمارکرا. بەڵام پاش ئەوەی ئەو هەڵمەتانەش سوودێکیان نەبوو و زۆربەیان لە بەرژەوەندی سامانە سروشتیەکانی هەرێمی کوردستان شکانەوە، شەپۆلی سێیەم دەستی پێکرد و ئەویش بڕینی بوودجەی هەرێمی کوردستان لە بوودجەی فیدرالی بوو. ئەو هەناگاوەش سەرەڕای ئەوە دەستی پێکرد کە هەرێم لە قەرزە دەرەکیەکان، پاڵپشتی حكومه‌تی ناوەند و بانکی مەرکەزی بۆ وەرگرتنی قەرز و تەنانەت پێدانی دڵنیایی (زەمانی) بانکی بە کۆمپانیا نەوتیەکان بێبەشبوو. لێرە بەدواوە حكومه‌تی عێراقی زۆر بە وردی هەنگاوەکانی هەڵهێناوەتەوە و لە1) داواکردنی فرۆشی بەشێک لە نەوتی کوردستان لە رێگه‌ی کۆمپانیای سۆمۆ دەستی پێکرد. لایەنەکانی ناو په‌رله‌مان و حكومه‌تی عێراق، لە سەرەتا تەنیا باسیان لە فرۆشتنی نەوتی کوردستان کردوە و داوای بەڕێوەبردنی ئەو کەرتە ناکەن. هەڵبەت هەرچەند پێدەچێت بەهۆی فرۆشی پێشەکی بەشێک لە نەوتی کوردستان بۆ دابینکردنی بوودجە و هەروەها فورموڵی تایبەتی دانانی نرخ و شێوازی دابەشکردنی حەقدەستی کۆمپانیا نەوتیەکان، کێشەی ئیداری و یاسایی بۆ ڕادەستکردنی فرۆشی نەوتی کوردستان هەبێت، بەڵام بەغدا تەنانەت بە بەشێکی ئەو پشکەش ڕازیە. هۆکارەکەشی ئەوەنیە کە داهاتەکەیەتی بتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ پڕکردنەوەی کورت هێنانی بوودجە، چون ئێستا داهاتی 250 هه‌زار بەرمیل زۆر کەمتر لەو بڕە پارەیە دەکات کە بۆ کوردستانی دەنێرێت بەڵام بەو هەنگاوە هەبوونی کوردستان لە بازاڕەکانی جیهانی وزە لاواز دەکات. وڵاتێک یان نەتەوەیەک لەسەر نەخشەی وزەی جیهان هەبوونی هەیە کە سەرچاوەی وزە دابین بکات و بیفرۆشێت، ئەگەر هەرێمی کوردستان چەند بەرامبەری ئەو قەبارەیەی ئێستا نەوت بەرهەم بێنێت بەڵام خۆی لە فرۆشی نەوتەکەی ڕۆڵی نەبێت، پێگەی لاواز دەبێت. واتا لە سەرەتا، بە ڕادەستکردنی بەشێک لە فرۆشی نەوتی کوردستان، پێگەی هەرێمی کوردستان لە بازاڕەکانی جیهان لاواز دەبێت و پێش بینی دەکرێت لە هەنگاوی دواتر 2) داوای فرۆشتنی کۆی نەوتی کوردستان بکردرێت. لەو هەنگاوە وەک ئەوەی لە سەرەتای دانیشتنەکانی ئەو ماوەیەی په‌رله‌مانی عێراق (بۆ پەسەندکردنی پڕۆژە یاسای پڕکردنەوەی کورتهێنانی بوودجە) بینیمان کە داوای ڕادەستکردنی ڕۆژانە 480 هه‌زار بەرمیل نەوت دەکرا کە تەقریبەن بەرامبەرە لەگەڵ کۆی قەبارەی بەرهەمی ئێستای کوردستان (بەپێی خەمڵاندنەکان)، فرۆشتنی کۆی نەوتی کوردستان ئامانج دەبێت. واتا لەو هەنگاوە، پێی هەرێمی کوردستان لە بازاڕەکانی جیهان و پێگەی کوردستان لە نەخشەی دابینکردنی وزەی جیهان، دەسڕدرێتەوە. ئەوەش توانای معامەلە کردن لەگەڵ کۆمپانیا بازرگانیەکانی نەوت، هەروەها توانای وەرگرتنی قەرز و دابینکردنی ڕاستەوخۆی داهات لە کوردستان دەستێنێت.
بەڵام ئەوە کۆتا هەنگاو نابێت و لە هەنگاوی دواتر، 3) داوای بەڕێوەبردنی کەرتی نەوتی کوردستان دەکردرێت. بەوەش نەتەنیا هەمووی دەسکەوتەکان (وەکوو دامەزراندنی خەڵکی ناوخۆیی …)، لە دەست دەچێت، بەڵکوو پەیوەندی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا نەوتیەکانی جیهان دەپچردرێت کە لەو ڕووەوە کوردستان دەگەڕێنێتەوە نەوەدەکان و تەنانەت پێشتریش.
بەڵام لە هەنگاوی دواتر، وەک ئەوەی ئێستاش کەسانێک باس دەکەن و پێدەچێت هەنگاوەکانیان خێراتر لە پلانەکە هەڵهێنابێتەوە، داوا دەکردرێت مووچە و خەرجیەکانی هەرێم لە لایان حكومه‌تی فیدرالی و ڕاستەوخۆ خەرج بکرێت. چون ئەو کات هیچ هۆکارێک نابێت کە حكومه‌تی فیدرالی داهاتی خۆی بدات بە حكومه‌تی کوردستان کە ئەو لە ناو خەڵکی کوردستان دابەشی بکات.
کۆی ئەو هەنگاوانەش دەتوانێت لە نێوان ساڵێک بۆ دوو ساڵ ڕووبدات و لە کۆتایی دا، بە فەرمی یان نافەرمی مەترسی دەخەنە سەر دەسەڵات و هەیکەلی حكومه‌تی هەرێمی کوردستان یان لە ئاستی پارێزگاکانی ئێستای عێراق دایبەزێنێت..
لە ئێستا، هەنگاوەکانی حكومه‌تی هەرێم بۆ چاکسازی لە کەرتی نەوت و دواتر لە سیستەمی دارایی و ئابووری کوردستان بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی ناوخۆیی بۆ کەرتی نەوتی کوردستان و دەسکەتەکان و گرینگی ئەوکەرتە دەتوانێت ڕۆڵێکی زۆر گرینگی هەبێت. هەروەها یەکگرتوویی لایەنە کوردستانیەکان بۆ پاراستنی کەرتی نەوتی کوردستان، دەتوانێت ڕۆڵی سەرەکی و مێژوویی هەبێت بۆ دەسکەوتەکانی کورد لە عێراق و بە پێچەوانەوە دەتوانێت ئەو هەنگاوانەی دژی ئەو کەرتە لە ئاڕادان خێراتر بکات و یارمەتیان بدات.
مانگ و ساڵی داهاتوو، ئاڕاستەی هەنگاوی لایەنەکانی کوردی و عێراقی ڕوونتر دەکاتەوە، بەتایبەت لە کاتی هەڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مانی عێراق.