Bîra Dîrokî ya Kurdistanê û Hişmendiya Neteweyî

Destpêk

Miletê Kurd di erdnîgariya dêrîn a Rojhilata Navîn de bi motîfên dîrokî teşe girtiye û hişmendiyeke neteweyî pêş xistiye. Motîfên wekî Mîrektiyên xweser ên di Şerefnameyê de (1597), ramana serxwebûnê ya Komara Mehabadê (1946), ji Serhildana Şêx Seîd (1925) bigire heta bi Komkujiya Helebçeyê (1988), nasnameya Kurdan wekî vegotineke berxwedan û azadiyê pênase kirine. Têgeha "Neteweya Bindest" a Frantz Fanon (1961) çarçoveyeke bihêz e ji bo têgihiştina têkoşîna Kurdan a li dijî zordariya kolonyalîst. Teoriyên Amilcar Cabral (1973) ji aliyê çanda neteweyî û têkoşîna çekdarî ve hişmendiya Kurdan a neteweyî, çandî û siyasî ronî dikin. Analîza Samir Amin (1977) a li ser newekheviya piştî-kolonyalîzmê, marjînalîzekirina Kurdan a di pergala navneteweyî de radixe ber çavan. Armanca vê gotarê ew e ku pêkhatina hişmendiya neteweyî ya Kurd di çarçoveya motîfên dîrokî û teoriyên dij-kolonyal de, herwiha bi têkiliya wê ya bi mafê xweqederanînê (self-determînasyon) di qada navneteweyî û stratejiyên ji bo xurtkirina çarçoveya jeopolîtîk a heyî de bi perspektîfeke zanistî analîz bike. Bîra dîrokî dê wekî kevirê bingehîn ê hişmendiya neteweyî bê parastin û têkoşîna Kurdan a ji bo azadiyê dê ji nû ve bê şîrovekirin.

Beşa Yekem: Motîfên Dîrokî û Hişmendiya Neteweyî ya Dij-Kolonyalîst

Têgeha Neteweyê û Çarçoveya Dij-Kolonyalîzmê

Netewe wekî civateke ku li dora dîrok, ziman, çand û armancên siyasî yên hevpar tê cem hev, dikare bê pênasekirin (Anderson, 1983). Têgeha "Qedera Hevpar a Dîrokî" ya Otto Bauer (Lowy, 1998) balê dikişîne ser rewişta dînamîk û subjektîf a neteweyan. Frantz Fanon di Lanetiyên Rûyê Erdê de (1961) dibêje ku hişmendiya neteweyî di têkoşîna azadiya gelên bindest ên di bin kolonyalîzmê de amûrek e. Li gorî Fanon, hişmendiya neteweyî ew qonax e ku bindest xwe ji nû ve ava dikin û bi berxwedaneke kolektîf a li dijî zordariyê teşeyê didin xwe. Amilcar Cabral (1973) dibêje çanda neteweyî "çeka rizgariyê" ye li dijî asîmîlasyona kolonyal. Cabral di çarçoveya Gîne-Bissaûyê de dide zanîn ku hişmendiya neteweyî bi bîra dîrokî û pratîkên çandî yên gel ve tê xurtkirin. Samir Amin (1977) dibêje ku di cîhana piştî-kolonyalîzmê de têkiliyên navend-derdorê yên neyeksan didomin û komên jêrdewletî herî zêde di bin bandora vê neheqiya avahîsaziyê de dimînin. Hişmendiya neteweyî ya Kurd di ronahiya van çarçoveyên teorîk de, ji hêla motîfên dîrokî û berxwedana dij-kolonyal ve teşe girtiye.

Şerefname: Motîfa Dêrîn a Hişmendiya Neteweyî ya Kurd

Koka hişmendiya neteweyî ya Kurd digihêje mîrektiyên xweser ên ku di Şerefnameya Şerefxanê Bidlîsî de (1597), di sedsala 16an de, hatine nivîsîn. Mîrektiyên wekî Hekarî, Baban û Soran, îradeya xweseriya siyasî û çandî ya Kurdan nîşan didin (McDowall, 2004). Ji perspektîfa Fanon (1961), Şerefname wekî "bîreke neteweyî" ya pêş-kolonyal kevirê bingehîn ê pêvajoya avakirina nasnameya Kurdan e. Têgeha çanda neteweyî ya Cabral (1973) dide zanîn ku Şerefname motîfeke çandî ye ku hebûna dîrokî û potansiyela berxwedanê ya Kurdan diparêze. Analîza Amin (1977) a li ser newekheviya navend-derdorê, Şerefnameyê wekî mîraseke xweseriyê ji bo Kurdên ku ji hêla dewletên kolonyal ve hatine marjînalîzekirin, teswîr dike. Şerefname wekî yekem belgeya nivîskî ye ku îdeala "Kurdistanê" di hişmendiya neteweyî ya Kurdan de pêş xistiye.

Berxwedanên Sedsalên 19an û 20an: Bedirxan Beg û Şêx Seîd

Di sedsala 19an de, serhildana Bedirxan Beg (1840) wekî motîfeke dîrokî ku armanca wê şikandina navendparêziya Osmaniyan bû, pêk hatiye. Robert Olson (1989) dibêje Bedirxan Beg hişmendiya neteweyî ya Kurdan veguherandiye avaniyeke siyasî ku ev mînak, zûtirîn têgihiştina netewe-dewleta modern e. Teza Fanon (1961) a li ser "tundûtûjiya li dijî tundûtûjiya kolonyal" serhildana Bedirxan Beg wekî xwesteka Kurdan a ji bo berxwedanê li dijî asîmîlasyonê şîrove dike. Di sedsala 20an de, Serhildana Şêx Seîd (1925) wekî serhildaneke li dijî polîtîkayên "tirkkirinê" yên Komara Tirkiyeyê dest pê kiribû. Teoriya Cabral (1973) a li ser têkoşîna çekdarî, Serhildana Şêx Seîd wekî gavekê pênase dike ku tê de hişmendiya neteweyî vediguhere dirûvekî leşkerî û siyasî. Amin (1977) di perspektîfa xwe de, serhildanê wekî berxwedaneke derdorê li dijî polîtîkayên dewleta piştî-kolonyalîzmê îfade dike. Şêx Seîd wekî motîfeke qehremaniyê di hişmendiya neteweyî ya Kurdan de cihê xwe girtiye.

Jenosîd û Trawma: Dêrsim û Helebçe

Hişmendiya neteweyî ya Kurdan ji ber polîtîkayên qirkirin û bişaftinê derketiye holê û bi vî awayî jî teşe girtiye. Komkujiya Tirkiyeyê ya li Dêrsimê (1937-38), ku bûbû sedem ku 40.000 Kurd jiyana xwe ji dest bidin, li ser eksena qurbanîdan û berxwedanê hişmendiya neteweyî ya Kurdan xurttir kir (McDowall, 1996). Komkujiya Enfalê li Iraqê (salên 1980î) û Komkujiya Helebçeyê (1988), ku tê de 5.000 kes bi çekên kîmyewî hatin kuştin, wekî jenosîdekê di bîra neteweyî ya Kurdan de şopeke kûr hişt. Fanon (1961) dibêje ku trawmayên bi vî rengî di nav kemneteweyan de "hişmendiya kolektîf" diafirînin û têkoşîna wan a ji bo azadiyê geştir dikin. Cabral (1973) amaje dike ku bûyerên mîna Helebçeyê di çanda neteweyî de wekî vegotineke berxwedanê tên hilberandin. Amin (1977) dibêje ku ev jenosîd beşek ji stratejiya dewletên piştî-kolonyalîzmê ne ji bo tepeserkirina gelên derdorê. Dêrsim û Helebçe di hişmendiya Kurdan de wekî motîfên "fedakarî" û "berxwedanê" hatine krîstalîzekirin.

Beşa Duyem: Determînasyon û Nirxandina Hiqûqî ya Motîfên Dîrokî

Çarçoveya Self-Determînasyonê  di Hiqûqa Navneteweyî de

Self-Determînasyonê, di xala 1emîn a Peymana Neteweyên Yekbûyî (NY) (1945) û di Deklarasyona Serxwebûna Welatên Kolonyal a 1960î de (H.B. 1514) wekî mafê hemû gelan hatiye parastin. Lêbelê, ev maf pirî caran bi çarçoveya dekolonîzasyonê ve sînordar e (Orentlicher, 1998). Deklarasyona Têkiliyên Dostaniyê ya 1970î (H.B. 2625) di navbera xweqederanînê û yekparçeyiya axê de aloziyan peyda dike. Doza Quebecê ya di Dadgeha Bilind a Kanadayê de (1998) û doza Katangayê ya Komîsyona Afrîkayê ya Mafên Mirov û Gelan (1996) amaje dikin ku mafê veqetandinê tenê di rewşên binpêkirinên giran ên mafên mirovan an jî nebûna nûnertiya siyasî de rewa ye (S.C.R 217, 1998). Fanon (1961) amaje dike ku mafê xweqederanînê mafê bingehîn ê gelên bindest li dijî zilma dewletên kolonyal e. Cabral (1973) dibêje ku divê ev maf ji aliyê çanda neteweyî ve bê piştgirîkirin. Amin (1977) jî dibêje ku zagonên navneteweyî wekî amûreke parastina berjewendiyên welatên serdest, daxwazên gelên derdorê yên ji bo xweqederanînê ditepisînin.

Hişmendiya Neteweyî ya Kurdan û Daxwaza Self-Determinasyonê

Hişmendiya neteweyî ya Kurd him çavkanî him jî armanca daxwaza xweqederanînê ye, ku ji aliyê motîfên dîrokî ve hatiye piştgirîkirin. Komara Mehabadê (1946), dewleteke demkurt e ku ji aliyê Qazî Mihemed ve hatiye damezrandin. Ev mînak sembola feraseta Kurdan a ji bo xweqederanînê ye (Eagleton, 1963). Di perspektîfa Fanon de (1961) Mehabad bersiva "îradeya neteweyî" ye li dijî dewletên kolonyal. Cabral (1973) amaje dike ku Mehabad ew kêlîk bû ku çanda neteweyî ya Kurd wekî projeyek siyasî krîstalîze bibe. Amin (1977) di derbarê vê rewşê de dibêje, wêrankirina Mehabadê mînakek ji stratejiya pergala kapîtalîst a cîhanî ya li dijî gelên derdorê ye. Karesatên wekî Dêrsim, Helebçe û Zîlan (1930) li gorî pîvana "binpêkirinên giran ên mafên mirovan" a di zagonên navneteweyî de ne, ku mafê veqetandinê rewa dibîne. Allen Buchanan (1998) di Teoriya Prensîba Dadmendiyê ya xwe de îdia dike ku hişmendiya neteweyî ya Kurdan bingeheke diyar e ji bo mafê xweqederanînê, ku ji hêla daxwazên mafên mirovan û temsîliyeta siyasî ve tê piştgirîdan. Peymana Lozanê ya 1923an Kurdistan kir çar perçe û ev kiryar hişmendiya neteweyî ya Kurdan di hiqûqa navneteweyî de paşguh kir. Fanon (1961) peymanên bi vî rengî wekî stratejiyeke hêzên kolonyal ji bo perçekirina gelên bindest pênase dike. Cabral (1973) amaje dike ku bi Lozanê re li ber yekbûna siyaseta Kurdan û çanda neteweyî ya Kurdan astengî hat çêkirin. Amin (1977) Lozanê wekî beşek ji siyaseta kapîtalîzma gerdûnî ya marjînalîzekirina gelên derdorê dibîne.

Beşa Sêyem: Vejîna Motîfên Dîrokî û Teoriyên Dij-Kolonyal di Rewşa Jeopolîtîk a Niha de

Derfet û Zehmetiyên Jeopolîtîk li Rojhilata Navîn di 2025an de

Ji bo xurtkirina hişmendiya neteweyî ya Kurd di ronahiya motîfên dîrokî û teoriyên dij-kolonyalîst ên Fanon, Cabral û Amin de, em stratejiyên jêrîn pêşniyar dikin:

1.    Avakirina Bîra Dîrokî ya Akademîk:

o    Divê motîfên wekî Şerefname, Komara Mehabadê û Serhildana Şêx Seîd di enstîtuyên Lêkolînên Kurdî de bi awayekî sîstematîk werin lêkolînkirin. Têgeha "Hişmendiya Neteweyî" ya Fanon (1961) piştgirî dide jinûve hilberandina van motîfan wekî serpêhatiya azadiyê ji bo gelên bindest.

o    Vekirina bernameyên doktorayê li ser dîrok û çanda Kurdî li zanîngehan, derfetê dide akademîsyenên ciwan ku mîrata xweseriyê ya Şerefnameyê di çarçoveyeke nûjen de bixebitin.

2.    Nûnertiya Hunerî ya Motîfên Çandî:

o    Divê trajediyên wekî Helebçe û Dêrsimê bi rêya sînema, şano û wêjeyê bi awayekî hunerî werin temsîlkirin. Teoriya çanda neteweyî ya Cabral (1973) îdia dike ku ev temsîl dê hişmendiya Kurdan wekî "çeka rizgariyê" qewî bike.

o    Kevneşopiya Dengbêjiyê bi muzîka modern re dikare bê têkelkirin û motîfên wekî Mehabad û Şêx Seîd ji bo nifşên ciwan bên veguhestin.

3.    Serpêhatiyên Dîjîtal û Bîra Kolektîf:

o    Divê organîzasyon bên avakirin da ku kampanyayên ku motîfên dîrokî ji Şerefnameyê heta bi Helebçeyê digirin nava xwe, li ser platformên medyaya civakî bên naskirin. Ji perspektîfa Fanon (1961), ev kampanya hişmendiya kolektîf a gelên bindest di asta cîhanî de xurttir dike.

o    Bi afirandina "Databas a Bîranînên Kurdistanê" ya li ser înternetê (online) dikare girêdanek di navbera diaspora û welêt de bê danîn. Analîza Amin (1977) a li ser marjînalîzekirina nifûsên derdorî piştgirî dide wê nêrînê ku amûrên dîjîtal ên bi vî rengî dikarin di pergala gerdûnî de xuyabûnê peyda bikin.

4.    Yekitiya Siyasî û Sembolên Dîrokî:

o    Divê tevgerên siyasî yên Kurd li dora motîfên dîrokî yên hevpar ên wekî Komara Mehabadê bibin yek. Teoriya Cabral (1973) a li ser têkoşîna çekdarî û çanda neteweyî nîşan dide ku ev yekitî dê hişmendiya neteweyî ya Kurd veguherîne projeyek siyasî.

o    Têkiliyên stratejîk bi aktorên navneteweyî yên wekî Îsraîl û DYAyê re dikarin li ser vîzyona serxwebûnê ya Şêx Seîd û Qazî Mihemed bên avakirin. Amin (1977) amaje dike ku ev têkilî dikarin hêza danûstandinê ya gelên derdorê bi hêzên navendî re zêde bikin.

5.    Parêzvaniya Hiqûqî û Edaleta Dîrokî:

o    Divê jenosîdên wek Dêrsim û Helebçeyê wekî "binpêkirina giran a mafên mirovan" di dadgehên navneteweyî de werin rojevê. Têgeha "edaleta dij-kolonyalîst" a Fanon (1961) vê parêzvaniyê rewa dibîne.

o    Civakên dîasporayê dikarin bi ronîkirina neheqiya dîrokî ya Peymana Lozanê li ser platformên navneteweyî, hişmendiya neteweyî ya Kurd di çarçoveyeke zagonî de bi cih bikin. Analîza navend-derdorê ya Amin (1977) nîşan dide ku parêzvaniyeke bi vî rengî newekheviyên gerdûnî dixe ber pirsan.

Encam

Hişmendiya neteweyî ya Kurd ji hêla motîfên dîrokî ve, ji mîrektiyên xweser ên di Şerefnameyê de bigire heta bi xewna serxwebûna Mehabadê û ji berxwedana Şêx Seîd bigire heta bi êşa Helebçeyê, hatiye vegotin. Têgeha "Neteweya Bindest" a Frantz Fanon (1961) nîşan dide ku ev hişmendî vegotineke berxwedanê ye li dijî zexta kolonyalîst. Teoriyên Amilcar Cabral (1973) yên li ser çanda neteweyî û têkoşîna çekdarî tekez dikin ku hişmendiya neteweyî ya Kurd bi berxwedana çandî û siyasî ve tê xurtkirin. Analîza Samir Amin (1977) a li ser newekheviya piştî-kolonyalîzmê rave dike ku bêdewletbûna Kurdan encama pergala kapîtalîst a cîhanî ye. Her çend qanûnên navneteweyî mafê xweqederanînê di çarçoveyek teng de nas dikin jî, qirkirin û polîtîkayên bişaftinê yên ku ji hêla Kurdan ve hatine tecrûbekirin, şert û mercên îstîsnayî ne ku vî mafî rewa dikin.

Dînamîkên jeopolîtîk ên di sala 2025an de derfetekê pêşkêş dikin ku hişmendiya neteweyî ya Kurd bi vejandina motîfên dîrokî û teoriyên dij-kolonyal bê xurtkirin. Mîrasa Şerefnameyê, xewna Mehabadê û qîrîna Helebçeyê stêrkên rêber in ji bo hişmendiya neteweyî ya Kurdan. Bi gotinên Fanon (1961), "azadiya bindestan tenê bi têkoşîna wan bixwe dikare were bidestxistin." Miletê Kurd eger bi vê hişmendiyê tevbigere, divê mafên xwe yên dîrokî bi stratejiyeke neteweyî ya ku navenda wê Kurdistan be, ava bike. Miletê Kurd zêdetirî sedsalekê ye ku di bin polîtîkayên kolonyalîst ên Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyeyê de têdikoşe. Kurdistan armanca serekî ya têkoşîna neteweyî ya Kurd e. Rastiya dîrokî ji Şerefnameyê bigire heta Mehabadê piştgirî dide mafê Kurdan ku wekî neteweyeke serwer li ser axa xwe bijîn. Divê mafê xweqederanînê di zagonên navneteweyî de bi awayekî berfirehtir were pênasekirin da ku daxwazên demokratîk ên Kurdan bên cîbicîhanîn.

Divê Kurd krîzên herêmî veguherînin derfetan û bi stratejiyeke neteweyî ya yekgirtî mafên xwe yên dîrokî ji nû ve ava bikin. Îro li Rojhilata Navîn, saziyên rêxistinkirî yên wekî Partiya Azadiya Kurdistanê (PAK) û Partiya Demokrat a Kurdistan-Îranê (PDKI) têkoşîna xwe li dijî rejîma Îranê didomînin. Lêbelê, divê ev sazî têkiliyên stratejîk bi hêzên ku di hevsengiyên jeopolîtîk ên herêmê de bi bandor in, wekî Îsraîl û DYA, pêş bixin, ne ku bi dewletên kolonyalîst ên ku statuya heyî diparêzin re. Di tengezariya heyî ya di navbera Îran û Îsraîlê de, divê armanca sereke ne hilweşandin an guhertina rejîma Îranê be, lê belê divê rizgariya neteweyî ya Kurdistanê bê rojevê û bi awayekî navendî li ser vê yekê bê sekinîn. Ji ber vê yekê, li şûna ku Kurd li ser reformên navxweyî yên rejîman bisekinin, divê niha li ser çawaniya avakirina Kurdistanê biaxivin. Pirsgirêka Kurdan ne guhertina rejîman e, lê belê li Kurdistaneke serwer parastina hebûna xwe ye. Dibe ku rêber û partî di dîroka têkoşîna Kurdan de cihekî taybet bigirin, lêbelê ya herî girîng Kurdistan bixwe ye. Mafê miletê Kurd ku wekî neteweyeke serwer li ser axa xwe bijî, ne tenê daxwazeke siyasî ye, herwiha rastiyeke dîrokî û neteweyî ye. Azadî tenê bi Serxwebûna Kurdistanê pêkan e. Divê Kurd krîzên herêmî wekî derfetan bi kar bînin û bi stratejiyeke neteweyî ya ku navenda wê Kurdistan be, tevbigerin.