ئه‌مه‌ریكا چۆن بووه‌تە سوپه‌ر پاوه‌ری جیهان؟

لە سەروبەندی هەڵبژاردنی ئه‌مه‌ریكادا، کە هەموو دونیای بەخۆیەوە سەرقاڵکردووە، پێویستە هەڵوەستەیەک بکەین و  پرسیار بکەین: ئایا چۆن ئه‌مه‌ریكا بۆتە زلهێزترین وڵات و سوپه‌ر پاوه‌ری جیهان (Super Power)؟

پێموایە کۆمەڵێک فاکتەر لە پشت سەرکەوتنی ئه‌مه‌ریكادا هەن لە ڕووی سیاسی و ئابووری و سەربازی و تەکنەلۆژی و هونەری و ....هتد، بەڵام سەرەکیترین فاکتەر هەبوونی دەستوورێکی کورت و پوخت و پڕ مانایە، کە لە سەر ئاستی جیهان بە کۆنترین دۆکیۆمێنتی کارپێکراو هەژمار دەکرێت، چونکە تەمەنی (231) ساڵە و تاکو ئێستاش کاری پێدەکرێت.

رەشنووسی دەستوری ئه‌مه‌ریكا لە ساڵی (1787) لە کۆنگرەی (فیلادلفیا)دا بە ئامادەبوونی نوێنەری سێزدە ویلایەت نووسرایەوە (ئەوکات ئه‌مه‌ریكا تەنها 13 ویلایەت بوو)، دوای ساڵێک گفتوگۆکردنی چڕ و پڕ، ساڵی (1788) راپرسی لەسەرکرا، ئینجا ساڵی دواتر واتە ساڵی (1789) پەسەند کرا و خرایە بواری جێبەجێکردنەوە.

دەستووری ئه‌مه‌ریكا لە (7) ماددە پێکهاتووە:

ماددەی یەکەم تایبەتە بە دەسەڵاتی یاسادانان.

ماددەی دووەم تایبەتە بە دەسەڵاتی جێبەجێکردن.

ماددەی سێیەم تایبەتە بە دەسەڵاتی دادوەری.

ماددەی چوارەم تایبەتە بە پەیوەندییەکانی نێوان ویلایەتەکان و حکومەتی فیدڕاڵ.

ماددەی پێنجەم تایبەتە بە هەموارکردنەوەی دەستوور.

ماددەی شەشەم تایبەتە بە قەرزی نەتەوەیی (الدیون القومیة)

ماددەی حەوتەم تایبەتە بە پەسەندکردنی دەستوور.

دوای پەسەندکردنی دەستوور (جۆرج واشنتن) وەک یەکەم سەرۆکی بێلایەن هەڵبژێردرا (ئەوکاتە هێشتا دیموکرات و  کۆمارییەکان دانەمەزرا بوون)، جۆرج واشنتن بە دانانی بەردی بناغەی کۆشکی سپی و گواستنەوەی پایتەختی ئه‌مه‌ریكا لە (فیلادلفیاوە بۆ واشنتن دی سی) بەڵام دوای خۆی کۆشکی سپی تەواو بوو (جۆن ئادەمز)ی دووەم سەرۆک، یەکەم کەس بوو لە کۆشکی سپی نیشتەجێ بوو.

ئه‌مه‌ریكییەکان لە (4/7/1776) سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند و حوکمی شانشینی بەریتانیایان ڕەتکردەوە، ئه‌مه‌ریكا لە ماوەی (244) ساڵدا، (45) سەرۆکی هەڵبژاردووە، (19) سەرۆک کۆماری بوون، (15) سەرۆک دیموکرات بوون، (22) سەرۆکیش پێش دامەزراندنی پارتی دیموکرات و پارتی کۆماری بوون (پارتی دیموکرات لە ساڵی 1828 دامەزرا، پارتی کۆماری لە ساڵی 1854 دامەزرا).

یەکێک لە خەسڵەتە گرنگەکانی دەستووری ئه‌مه‌ریكا (Flexibility) واتە نەرمی و گونجانیەتی لەگەڵ هەموو سەردەمێک، ماددەی پێنجەمی دەستوور تەرخان کراوە بۆ هەمووارکردنەوەی دەستوور بە گوێرەی پێویست، دەستووری ئه‌مه‌ریكا تاکو ئێستا (27) جار هەموار کراوەتەوە.

خەسڵەتێکی تری بەهێزی دەستووری ئه‌مه‌ریكا، جیاکردنەوە و چاودێری و هاوسەنگی نێوان هەرسێ دەسەڵاتەکەیە (Separation of Powers, Checks and Balances) بە گوێرەی مادەکانی (1 و 2 و 3)ی دەستوور هەر سێ دەسەڵاتەکەی ئه‌مه‌ریكا لە یەکتر جیاکراونەتەوە (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری) هەروەها دەستووری ئه‌مه‌ریكا هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتەکانی فەراهەمکردووە لە رێگه‌ی چاودێریکردنی هەرسێ دەسەڵاتەکە بەسەر یەکترەوە:

 (The power of US government is constrained by the separation of powers and checks and balances between branches)

لە ئه‌مه‌ریكادا بەهۆی پیادەکردنی ئەم دەستوورە، یاسا لەسەرووی هەموو کەسێکەوەیە، ئینجا ئەو کەسە ئەگەر سەرۆکی ئه‌مه‌ریكاش بێت، وەک لە سەرەتای ئەم ساڵدا بینیمان چۆن کۆنگرێس پڕۆسەی لێپرسینەوە و ئیمپیچمێنتی (Impeachment)ی بەرامبەر سەرۆکی ئه‌مه‌ریكا (دۆناڵد ترەمپ) ئەنجامدا.

کەواتە دەستووری ئه‌مه‌ریكا بەردی بناغەی دروستبوونی وڵاتێکی (Super Power)ی هاوچەرخ، مۆدێرن، خاوەن دام و دەزگای بەهێز و ئاکتیڤ، ئەمانەش شارستانیەتێکی نوێی بەرهەمهێناوە بەناوی (شارستانیەتی ئه‌مه‌ریكا) کە لە ژێر سایەیدا دەستور و یاسا و ڕێساکان سەروەرن بەسەر گشت هاووڵاتیاندا، بەبێ جیاوازی ئایدۆلۆژی و ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبی و ئیتنیکی.

لە کۆتاییدا هیوادارم ئێمەی کوردیش هەوڵبدەین سوود لە ئەزموون و دەستووری ئه‌مه‌ریكا وەربگرین، بە تایبەت لە کاتی نووسینەوەی رەشنووسی دەستووری هەرێمی کوردستان.

*كارۆخ خۆشناو، سەرۆکی ئینستیتیۆتی توێژینەوەی ئەمه‌ریکی-کوردی