سێ ساڵە حکومەتی عێراق پابەندی جێبەجێکردنی رێککەوتننامەی شنگال نەبووە
K24 - هەولێر:
سێ ساڵ بەسەر واژۆکردنی رێککەوتننامەی شنگال لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق تێدەپەڕێت و تا ئێستا هیچ یەکێک لە بەندەکانی ئەو رێککەوتنە لەلایەن بەغداوە بۆ ئاسایی کردنەوەی دۆخی شنگال جێبەجێ نەکراوە.
لە (9ـی تشرینی یەکەمی 2020) بەچاودێری هەردوو سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق و هەرێمی کوردستان، رێککەوتننامەی شنگال لە بەغدا واژۆکرا، کە لە چەند خاڵێکی تایبەت بە ئاسایی کردنەوەی دۆخی ئیداری، ئەمنی و ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە پێکهاتووە.
ئەم رێککەوتنەش دوای پێنج ساڵ لە ئازادکردنەوەی شنگال هات لە ئۆپراسیۆنێکی هێزی پێشمەرگەی کوردستان بە سەرپەرشتی سەرۆک بارزانی لە (13ـی تشرینی دووەمی 2015) کە شنگال و ناوچەکانی دەوروبەری لە سەرەتای مانگی ئابی 2014، رووبەڕووی پەلاماری چەکدارانی داعش بووەوە و جینۆسایدی ئێزدییەکانیان کرد.
رێککەوتنەکە چی لەخۆدەگرێت؟
رێککەوتننامەی شنگال کە ئامانج لێی ئاسایی کردنەوەی دۆخی ناوچەکە و گەڕانەوەی ئارامی و سەقامگیرییە و گەڕانەوە و قەرەبووکردنەوەی ئاوارەکانە، بەسەر چوار تەوەردا دابەشکراوە، کە بریتین لە کارگێری، ئەمنی، ئاوەدانکردنەوە و بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی رێککەوتنەکە.
لە تەوەری کارگێڕیدا، جەخت لە دیاریکردنی قایمقامێکی نوێ بۆ قەزای شنگال کراوەتەوە بەپێی رێکارە دەستووری و یاساییەکان، دوای ئەوەش پێداچوونەوە بکرێت بە سەرجەم پۆستە کارگێرییەکانی دیکە لەلایەن ئەو لیژنە هاوبەشەی لەنێوان هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی پێکدەهێندرێت.
لە تەوەری ئەمنیدا، دۆسیەی ئەمنی شنگال دەبێت لە دەستی پۆلیسی ناوخۆیی و دەزگای ئەمنی نیشتمانی و هەواڵگری دابێت، و پیداگیریشی کردووە لەسەر دوورخستنەوەی سەرجەم گرووپە چەکدارەکانی دیکە بۆ دەرەوەی سنووری قەزاری شنگال.
هاوکات رێککەوتننامەکە ئاماژەی بە دامەزراندنی دوو هەزار و 500 کەس کردووە بۆ پاراستنی ئاسایشی قەزاکە کە خەڵکی ناوچەکە و ئاوارەکانی شنگال لە کەمپەکان پێکبێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو رێککەوتننامەیە بە روونی باس لە کۆتاییهێنان بە بوون و رۆڵی پەکەکە و رێکخراوە پاشکۆکانی لە قەزای شنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دەکات.
لە تەوەری سێیەمدا کە تایبەتە بە ئاوەدانکردنەوەی شنگال، رێککەوتننامەکە باس لە پێکهێنانی لیژنەیەکی هاوبەش لەنێوان هەردوو حکومەتی فیدراڵی و هەرێمی کوردستان دەکات بە هەماهەنگی لەگەڵ ئیدارەی پارێزگای نەینەوا بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی شنگال.
لە تەوەری کۆتاییدا، لیژنەیەکی مەیدانی هاوبەش لەلایەنە پەیوەندیدارەکان پێکدێت بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی هەردوو تەوەری کارگێری و ئەمنی رێککەوتننامەکە.
حکومەتی هەرێم و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی دەکەن
حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام جەختی لەسەر جێبەجێکردنی رێککەوتننامەی شنگال کردووەتەوە و یەکێکیش بووە لە داواکارییەکانی بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق و ئەمەش لە کارنامەی کابینەکەی سوودانیدا جێگیرکرا و لە پەرلەمانی عێراق پەسەندکرا.
ماتیۆ میلەر، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمه‌ریکا له سەرەتای مانگی ئابی ئەمساڵ كۆنفرانسێكی رۆژنامه‌وانی رایگەیاند، ئەمه‌ریکا تەواو پابەندە بە پشتیوانیکردنی ئێزدییەکان ئاماژەی بەوەشکرد، جێبەجێکردنی رێککەوتننامەی شنگال دەبێتە هۆی بەهێزترکردنی سەروەری عێراق و ئاماژەی بەوەشکرد، "کەمتەرخەمی لە جێبەجێکردن و دروستکرنی کۆسپی سیاسی لەبەردەم رێککەوتنی شنگال قەبوڵکراو نییە".
هەروەها رۆژی پێنجشەممە (3ـی ئابی 2023)، رۆزی کەیڤ، کونسوڵی گشتیی بەریتانیا لە هەرێمی کوردستان لەمیانی بەڕێوەچوونی کۆنفرانسی نۆ ساڵەی جینۆسایدی ئێزدییان رایگەیاند، پێویستە رێککەوتننامەی شنگال لە نێوان هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان جێبەجێبکرێت و ئاوارە ئێزدییەکان بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و ئاسایشیان گەرەنتی بکرێت و شنگال دووبارە ئاوەدانبکرێتەوە.
لە هەمان بۆنەدا، جێنین هێنس پلاسخارت، نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان نیگەرانی خۆی لە جێبەجێنەکردنی رێککەوتننامەی شنگال دەربڕی و بە پێویستی زانی هەرچی زووە رێککەوتنەکە جێبەجێ بکرێت و لە زووترین کاتدا قایمقام و ئاسایشی ناوخۆ بۆ قەزاکە دابنرێت.
جینۆسایدی ئێزدییەکان
رۆژی (3ی ئابی 2014)، چەکدارانی داعش هێرشیانكرده سه‌ر شنگال و جینۆسایدی ئێزدییه‌كانی شنگال و ناوچه‌كه‌یان كرد کە لەو هێرشەدا، زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی ئێزدی کوژران و نزیکەی دوو هەزار و 745 منداڵیش بێ دایک و باوک بوون.
بەگوێرەی ئاماری نووسینگەی رزگارکردنی ئێزدییە رفێندراوەکانی سەر بە سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، بەهۆی هێرشەکەی داعشەوە، 135 هەزار و 860 ئێزدی ئاوارەی هەرێمی کوردستان بوون، هەروەها 189 هەزار و 337 کەسیش ئاوارەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بوو و زیاتر لە 100 هەزار کەسیش کۆچیان بۆ دەرەوەی وڵات کردووە.
هەر بەپێی ئامارەکانی مانگی حوەزیرانی 2023ـی نووسینگەی رزگارکردنی رفێندراوانی ئێزدی، شەش ھەزار و 417 کوردی ئێزدیی لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە رفێندراون، کە لەو ژمارەیەدا، سێ ھەزار و 458 کەسیان رزگارکراون.
رۆژی (13ـی تشرینی دووه‌می 2015)، له ئۆپراسیۆنێكی هێزه‌كانی پێشه‌مه‌رگه به سه‌رپه‌رشتی سه‌رۆك بارزانی، شنگالی له ده‌ست تیرۆریستانی داعش ئازادكرد.
دوای رووداوەکانی 16ـی ئۆکتۆبەریش، دۆخی شنگال گۆڕا و لەلایەن چەکدارانی پەکەکە و حەشدی شەعبییەوە دەستی بەسەردا گیرا، بەشێوەیەک لە راپۆرتێکی رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ کە لە مانگی حوزەیرانی 2023 لەبارەی هۆکاری نەگەڕانەوەی ئاوارەکانی شنگال بۆ ناوچەکانیان ئاماژەی بەوەکردووە، جگه له‌نه‌بوونی خزمه‌تگوزارییه سەرەتاییەکان، هاوكات له شنگال 12 گرووپی جیاوازی چه‌كدار كۆنترۆڵی شاره‌كه‌یان كردووه، كه جگه له به‌كارهێنانی قوتابخانه‌كان بۆ كاری سه‌ربازی، هاوكات منداڵانیش بۆ كاری چه‌كداری به‌كارده‌هێنن.
هەروەها بەگوێرەی ئامارەکانی رێكخراوی كۆچی نێوده‌وڵه‌تی سه‌ر به نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانیش 80%ـی ژێرخانی گشتی و 70%ـی یه‌كەکانی نیشته‌جێبوون له شنگال له ماوه‌ی ساڵانی 2014 تا 2017 به‌هۆی شه‌ڕی داعشه‌وه خاپووربوون.
گرنگی قەزای شنگال
رووبەری قەزای شنگال نزیکەی سێ هەزار كیلۆمه‌تر دووجایە و كه‌وتووه‌ته پارێزگای نەینەوا و 145 كیلۆمه‌تر لە ناوەندی ئەو شارەوە دوورە.
دەشتاییەکانی شنگال، بەشێکن لەو رووبەرە جوگرافییەی کە پێشتر بە سەبەتەی خۆراکی عێراق ناودەبرا و لە رووی کشتوکاڵيیەوە ناوچەیەکی زۆر گرنگە بەتایبەتی بۆ دانەوێڵە و کشتوکاڵە دێمییەکان.
لەسەردەمی پاشایەتیدا و له‌ماوه‌ی كابینه‌كه‌ی نوری سەعید، کە بیرۆکەی پرۆژەی دروستکردنی بەنداوی مووسڵ گەڵاڵەکرا، ئامانج لێی بەراوکردنی زەوییە کشتوکاڵیيەکانی قەزاکانی شنگال و تەلعەفەر بوو، بەڵام دواتر لە سەردەمی کۆماریدا دەرکەوت ئەو پرۆژەیە بۆ سوودی چەند گوند و ناوچەیەکی عەرەبنشین بووە.
لە رووی کانزاییەوە، شنگال گرنگییەکی زۆری ئابووری ھەیە بەتایبەتی لە بوونی نەوت لە کێڵگەنەوتییەکانی عەین زالە و کەسکێ کە خاوەنی یەدەگێکی زۆری نەوتن.
هەروەها قەزای شنگال بەناوبانگە بە بەرھەمی چیمەنتۆ و کارگەی چیمەنتۆی شنگال یەکێکە لە گەورەترین و باشترین کارگەکانی چیمەنتۆ لە تەواوی عێراقدا، بەڵام ژمارەی کرێکار و کارمەندە ھونەرییە شنگالییەکانی ناو ئەو کارگەیە ناگاتە رێژەی 20%ـی کۆی کارمەندانی ئەو کارگەیە، ئەوەش بۆ زیاتر پشتگوێخستنی ناوچەکە و بەعەرەبکردنی دەگەڕێتەوە.
ساڵی 1975 حکومەتی ئەوسای عێراق، زیاتر لە 150 گوندی چیای شنگال و دەوروبەری وێرانکرد و رایگواستن، به ئامانجی بچووکردنەوەی شنگالیش، بەعاج کە 35 كیلۆمه‌تر لە باشووری شنگالەوە دوورە و پێشتر گوندێکی بچووکبووه و چەند خێزانێکی عەرەبی لێدەژیا، جیاکردەوە و کردیە قەزا و یەک لەسەر سێی رووبەری قەزای شنگال خرایه‌سه‌ر ئه‌و قەزا نوێیە و دواتریش ناحیەی قەیرەوان لە گوندێکی دیکەی عەرەبنشین دروستکرا.