ڕێککەوتنە ئیبراهیمییەکان، وەرچەرخانێک لە جوگرافیای سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

ڕێککەوتنە ئیبراهیمییەکان، کە لە نیوەی دووەمی ساڵی 2020 بە نێوەندگیریی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا مۆر کران، زنجیرەیەک پەیماننامەی ئاشتی و ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان بوون لە نێوان ئیسرائیل و چەند وڵاتێکی عەرەبی. ئەم ڕێککەوتنانە، گۆڕانێکی بنەڕەتییان لە نەخشەی سیاسی و هاوپەیمانییەتییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست کرد و کۆتاییان بە دەیان ساڵ لە دابڕانی دیپلۆماسی هێنا.

پاشخانی مێژوویی و هۆکارەکان

بیرۆکەی ئەم ڕێککەوتنانە لە چوارچێوەی هەوڵەکانی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ گەڵاڵە بوو بۆ دروستکردنی هاوپەیمانێتییەکی نوێ لە ناوچەکەدا، کە ئامانجی سەرەکی ڕووبەڕووبوونەوەی هەژموونی ئێران و برەودان بە هاوکاریی ئابووری و ئەمنی بوو. ناونانی ڕێککەوتنەکان بە "ئیبراهیمی" ئاماژەیە بۆ پێغەمبەر ئیبراهیم، کە کەسایەتییەکی پیرۆز و هاوبەشە لە نێوان هەرسێ ئایینی ئیسلام، جوولەکە و مەسیحییەتدا، وەک هێمایەک بۆ بنەچە و میراتی هاوبەشی گەلانی ناوچەکە.

پێشتر، تەنها دوو وڵاتی عەرەبی، میسر (1979) و ئوردن (1994)، پەیوەندیی فەرمییان لەگەڵ ئیسرائیلدا هەبوو. بەڵام ڕێککەوتنەکانی ئیبراهیمی ئەم بازنەیەیان فراوانتر کرد و چەند وڵاتێکی دیکەیان هێنایە ناوەوە.

وڵاتانی بەشداربوو و ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکان

یەکەم هەنگاو لە 15ـی ئابی 2020 ڕاگەیەندرا، کاتێک حکوومەتی میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەبی (ئیمارات) ڕەزامەندیی نیشان دا بۆ ئاساییکردنەوەی سەرجەم پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل. دوای ماوەیەکی کورت، بەحرەینیش هەمان ڕێچکەی گرتەبەر. لە 15ـی ئەیلوولی 2020، هەردوو وڵات لەگەڵ ئیسرائیل، لە کۆشکی سپی بە فەرمی ڕێککەوتننامەیان مۆر کرد.

دواتر، سوودان و مەغریبیش هاتنە ناو ڕێککەوتنەکانەوە. سوودان، لە بەرانبەر لابردنی ناوی لە لیستی وڵاتانی پشتیوانکەری تیرۆر لەلایەن ئەمەریکاوە، پەیوەندییەکانی ئاسایی کردەوە. مەغریبیش لە بەرامبەر دانپێدانانی فەرمیی ئەمەریکا بە سەروەریی مەغریب بەسەر هەرێمی کێشە لەسەری بیابانی ڕۆژئاوادا، هەمان هەنگاوی نا.

ناوەڕۆکی سەرەکیی ڕێککەوتنەکان بریتی بوو لە دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی تەواو، کردنەوەی باڵیۆزخانە، دەستپێکردنی گەشتی ئاسمانیی ڕاستەوخۆ، و برەودان بە هاوکاری لە بوارەکانی بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری، تەکنەلۆجیا، ئاسایش و کشتوکاڵدا.

کاریگەرییە سیاسی و ئابوورییەکان

ڕێککەوتنە ئیبراهیمییەکان بوونە هۆی دروستبوونی بەرەیەکی سیاسیی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەم وڵاتانە، لەگەڵ ئیسرائیل خاڵی هاوبەشیان لە نیگەرانییەکانیان بەرامبەر سیاسەتەکانی ئێراندا دۆزییەوە. لە ڕووی ئابووریشەوە، دەرگەیەکی فراوانی بۆ بازرگانی و وەبەرهێنانی هاوبەش کردەوە. بۆ نموونە، ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێوان ئیسرائیل و ئیماراتدا گەشەیەکی خێرای بەخۆیەوە بینی و چەندین پرۆژەی هاوبەش لە بوارە جیاجیاکاندا دەستیان پێ کرد.

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ڕێککەوتنانە پرسی فەلەستینیان خستە پەراوێزەوە. پێشتر، مەرجی سەرەکیی وڵاتانی عەرەبی بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل، کشانەوەی ئیسرائیل لە خاکە داگیرکراوەکان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی فەڵەستینی بوو. بەڵام ڕێککەوتنە ئیبراهیمییەکان، ئەم بنەمایەیان گۆڕی و بژاردەی "ئاشتی لە بەرامبەر ئاشتی"یان هێنایە کایەوە.

کاردانەوەکان و داهاتوو

دەسەڵاتی فەڵەستین و زۆربەی لایەنە فەڵەستینییەکان بە توندی دژی ئەم ڕێککەوتنانە وەستانەوە و وەک "خەنجەرێک لە پشتی گەلی فەڵەستین" وەسفیان کرد. هەروەها ئێران و تورکیاش دژایەتیی خۆیان بۆ ئەم هەنگاوە ڕاگەیاند.

بەر لە ڕووداوەکانی 7ی تشرینی یەکەمی2023  و شەڕی غەززە، هەوڵێکی زۆر لە ئارادا بوو بۆ ئەوەی شانشینی سعوودیەش بێتە ناو ڕێککەوتنەکانەوە، کە دەیتوانی گەورەترین وەرچەرخانی مێژوویی بێت لە ململانێی عەرەب و ئیسرائیلدا. بەڵام شەڕی غەززە ئەو هەوڵانەی ڕاگرت و داهاتووی فراوانبوونی ئەم ڕێککەوتنانەی خستە ژێر پرسیارەوە.

سەرەڕای هەموو ئاڵنگارییەکان، ڕێککەوتنە ئیبراهیمییەکان وەک ڕووداوێکی مێژوویی دەمێننەوە کە واقیعی سیاسی و ئابووریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕی.