ئەنجامی سەرژمێریی دانیشتووان، پشکی هەرێم لە بودجە کەم دەکاتەوە

وردە وردە لە وادەی ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێری نزیک دەبینەوە، تائیستا کەمترین قسە لەبارەی مەترسییەکانی ئەو پرۆسەیە کراوە، ئەو قسانەی لەوبارەیەشەوە کراون پەیوەستبوون بە ناوچە جێناکۆکەکان و پرسی ئاوارەکان و پرسە نەتەوەییەکانی دیکە، بەڵام هاوتەریب لەگەڵ ئەو مەترسییانەدا، کێشەیەکی دیکە سەر هەڵدەدات، ئەویش ئەوەیە ئەنجامی سەرژمێرییەکە دەبێتە پێوەر بۆ دیاریکردنی پشکی هەرێم لە یاسای بودجەی ساڵەکانی داهاتووی عێراق.

پشکی هەرێم و پرۆسەی سەرژمێری

پشکی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراقدا یەکێکە لە کێشە هەرە گەورەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، لەماوەی نزیکەی 20 ساڵی ڕابردوودا زۆرترین گفتوگۆ لەبارەی ئەو ڕێژەیە کراوە کە بۆ هەرێمی کوردستان دادەنرێت، بەردەوام لەگەڵ باسکردنی پشکی هەرێم لە یاسای بودجە، باسی ژمارەی دانیشتووان و ئەنجامدانی سەرژمێری دێتە ئاراوە؛ ئیستا کە کەمتر لە مانگێک کات ماوە بۆ ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، مەترسییەک درووست بووە کە ئەنجامی سەرژمێرییەکە ببێتە هۆی ئەوەی پشکی هەرێم لە یاسای بودجە کەمتر بکرێتەوە، ئەم ترسەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە گەشەی دانیشتووان لە هەرێمی کوردستان خاوترە بەراورد بە گەشەی دانیشتووان لە ناوچەکانی دیکەی عێراق.

ئەگەر سەرنج لە پشکی هەرێم لە بودجەی عێراق بدەین، ئەوا دەردەکەوێت کە لە یاسای بودجەی 2006 تا 2012 تاڕادەیەک بەبێ کێشە دانراوە و پشکەکە بە 17% جێگیر کراوە، هەرچەندە ئەوکاتیش حکوومەتی هەرێم نیگەران بوو لەوەی بە بیانووی لێ دەرکردنی خەرجییە سیادییەکان و خەرجییە حاکیمەکان، پشکی هەرێمی کوردستان بۆ نزیکەی 13% کەم دەکرێتەوە، بەڵام تاڕادەیەک ئەو شەش ساڵە بە ساڵانی زێڕین بۆ پشکی هەرێمی کوردستان لە یاسای بودجە دادەنرێن.

قۆناغی زیادبوونی مەرجەکان

لە ساڵی 2013ەوە کە هەرێمی کوردستان دەستی بە هەناردەکردنی نەوت کرد و سیاسەتی ئابووریی سەربەخۆی ڕاگەیاند، ئیدی حکوومەتی فیدراڵیی عێراق دەستی بە توندکردنەوەی مەرجەکانی سەر هەرێمی کوردستان کرد و لەناو یاساکەدا چەند مەرجێکی نوێی بۆ ناردنی ئەو پشکە دانا کە بۆ هەرێم دەستنیشان کراوە. بۆ نموونە لە یاساکەدا داوا کراوە حساباتی نێوان هەرێم و بەغدا بۆ ساڵەکانی 2004 تا 2012 پاکتاو بکرێن، مەرجێکی دیکەش ئەوە بوو کە ئەگەر هەرێم پابەندی ڕادەستکردنی داهاتەکانی نەبێت بە هەرێم ئەوا بە ئەندازەی داهاتە خەمڵێنراوەکان لە پشکەکەی کەم بکرێتەوە.

 ساڵی 2014 عێراق بەهۆی شەڕی داعش نەیتوانی یاسای بودجە پەسەند بکات، ساڵەکانی 2015 تا 2017 پشکی هەرێم لە یاسای بودجە بە 17% دەستنیشان کرا بەڵام هەرگیز ئەو پشکە وەکو خۆی نەنێردرا و چەندین ئاستەنگی بۆ دروست کرا بە بیانوو و پاساوی جیاواز.

کەمکردنەوەی پشکەکە

کێشەی هەرێم و بەغدا لەسەر بەشە بودجە لە ساڵی 2018 زیاتر قووڵبووەوە، یەکەم ساڵ بوو کە حکوومەتی فیدراڵ دەستی بۆ کەمکردنەوەی پشکی هەرێم کرد لە یاسای بودجەدا؛ بەشێوەیەک کە لە یاساکەدا داوا کراوە ژمارەی دانیشتووان بکرێتە پێوەر و بۆ ئەو مەبەستەش پشت بە داتای وەزارەتی پلاندانان و وەزارەتی بازرگانی دەبەسترێت، کە ئەوانیش پشتیان بە داتاکانی ناو کۆبۆنی بەشەخۆراک بەستووە، بەو شێوەیە لەو ساڵەدا یەکەمجار بوو پشکی هەرێم لە 17%ەوە بۆ 12.67% کەم کرایەوە، هەر لەو ساڵەدا لە یاسای بودجە ئەوە جێگیر کرا کە دەبێت هەرێمی کوردستان 250 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەستی بەغدا بکات.

ساڵی2019 بە هەمان شێوە ڕێژەی 12.67% کرایە بنەما، سەرەڕای داواکاریی رادەستکردنی 250 هەزار بەرمیل نەوت، عێراق داوای پاکتاوکردنی حساباتی ساڵەکانی پێشووی لە هەرێم کردووە و ئەوەی کردووەتە مەرج بۆ ناردنی پشکی هەرێم.

ساڵی 2020 عێراق یاسای بودجەی نەبوو، ساڵی 2021 هەمان رێژەی 12.67% لە یاساکەدا جێگیرکراو و هەرێمیش پابەند کرا بە ڕادەستکردنی 460 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە.

ساڵی 2022 جارێکی دیکە عێراق ساڵێکی بەبێ یاسای بودجە بەڕێ کرد، بەڵام لە ساڵی 2023دا یاسای بودجەی سێ ساڵی پەسەند کرا، کە بۆ ئەمساڵ و ساڵی داهاتووش کاری پێ دەکرێت و بەهەمان شێوەی ڕێژەی 12.67% بۆ پشکی هەرێم کراوەتە پێوەر.

مەترسییە گەورەکە

ئەگەر پرۆسەکان وەکو خۆیان بەڕێوەبچن ئەوا بۆ بودجەی 2026 ئەنجامی سەرژمێری گشتیی دەکرێتە بنەما و بەو هۆیەوە ئەگەری بەهێز لە ئارادایە کە پشکی هەرێم جارێکی دیکە کەم بکرێتەوە، ئەوەش زیانێکی گەورە بە ئابووری و بودجەی هەرێم دەگەیەنێت و کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیان و ئاستی خزمەتگوزارییەکان دەبێت. 

لەبارەی مەترسیی لایەنە کوردییەکان لە ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی، عەبدولزەهرە هنداوی گوتەبێژی وەزارەتی پلاندانان جەخت دەکاتەوە "هیچ مەترسییەک لەئارادا نییە و دەرئەنجامی سەرژمێرییەکە لێکەوتەی یاسایی و سیاسیی نابێت، چوونکە ئامانج لە پرۆسەکە کۆکردنەوەی داتایە لەپێناو گەشەپێدان."

هەرچەندە هیچ داتایەکی فەرمیی لەبارەی ڕێژەی دانیشتووانی هەرێم لەئارادا نییە، بەڵام بە سەرنجدانێکی گشتی لە دۆخی کۆمەڵایەتی و گەشەی دانیشتووان دەتوانرێت ئەو ڕاستییە ببینرێت، کە ئەگەری بەهێز ئەوەیە ڕێژەی دانیشتووانی هەرێم لەناو کۆی دانیشتووانی عێراق کەمتر بووەتەوە، هاوکات، ئەو مەترسییانەی کە پەیوەستن بە خواستی لایەنە باڵادەستەکانی عێراق بۆ پەراوێزخستن و بچووککردنەوەی پێگەی کورد، کەم نین.. بۆیە ترسە گەورەکە ئەوەیە کە لە سەرژمێریدا ئەو خواستە جێبەجێ بکرێت و بەو هۆیەوە بجگە لە لایەنە نەتەوەییەکە زیانێکی گەورە بەر پشکی هەرێمیش لە بودجەدا بکەوێت.