ایران پس از انقضای برجام، خواستار حذف پرونده هسته‌ای از شورای امنیت شد
وزارت امور خارجه ایران با غیرقانونی خواندن فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط سه کشور اروپایی، بر لغو تمامی محدودیت‌های هسته‌ای و خروج پرونده این کشور از دستور کار شورای امنیت تأکید کرد
وزارت امور خارجه ایران با اعلام پایان رسمی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) و قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، خواستار حذف فوری پرونده‌ی هسته‌ای این کشور از دستور کار شورای امنیت شد. این موضع‌گیری تهران در واکنش به اقدام سه کشور اروپایی – بریتانیا، فرانسه و آلمان (معروف به E3) – برای فعال‌سازی مکانیسم "ماشه" (snapback) صورت گرفته است. ایران این اقدام را "غیرقانونی" و "فاقد مبنای حقوقی" توصیف کرده و به گفته‌ی المیادین، آن را به تبعیت از سیاست‌های ایالات متحده نسبت می‌دهد.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه‌ی ایران، در نامه‌ای به شورای امنیت که در ۱۷ اکتبر (۲۵ مهر) ارسال شد، نوشت: «بیش از ۱۲۰ کشور واقعیت را به رسمیت شناختند: قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ فردا منقضی می‌شود و تمام محدودیت‌های گذشته برداشته خواهد شد.» این بیانیه، که المیادین آن را منتشر کرد، بر حمایت گسترده‌ی جنبش عدم تعهد (NAM) از موضع تهران تأکید دارد.
زمینه تاریخی و فعال‌سازی مکانیسم ماشه
برجام، که در ژوئیه ۲۰۱۵ (تیر ۱۳۹۴) میان ایران و گروه ۱+۵ (ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه، چین و اتحادیه‌ی اروپا) امضا شد، محدودیت‌هایی بر برنامه‌ی هسته‌ای ایران اعمال کرد و در مقابل، تحریم‌های سازمان ملل را لغو نمود. قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ شورای امنیت این توافق را تأیید کرد و مکانیسم ماشه را به‌عنوان ابزاری برای حل اختلافات پیش‌بینی کرد: در صورت عدم حل اختلاف در کمیسیون مشترک، این مکانیسم می‌تواند تحریم‌های پیشین را به‌صورت خودکار بازگرداند، بدون امکان وتو توسط اعضای دائم شورای امنیت.
به گزارش رویترز، در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ (۶ شهریور ۱۴۰۴)، سه کشور اروپایی (E3) در نامه‌ای به شورای امنیت اعلام کردند که ایران به «عملکرد قابل توجهی در عدم تعهدات خود» متهم است و مکانیسم ماشه را فعال کردند. به نوشته‌ی گاردین، این اقدام در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ (۵ مهر ۱۴۰۴) به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، از جمله ممنوعیت فروش تسلیحات، محدودیت‌های موشکی، مسدودسازی دارایی‌ها و ممنوعیت سفر برای افراد مرتبط منجر شد. بلومبرگ گزارش داد که اتحادیه‌ی اروپا نیز در ۲۹ سپتامبر (۷ مهر) تحریم‌های هسته‌ای خود را بازگرداند. وزرای خارجه‌ی E3 در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند: «ما از بازگرداندن قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ استقبال می‌کنیم و از ایران و همه‌ی کشورها می‌خواهیم به طور کامل به این قطعنامه‌ها پایبند باشند.»
ایران این اقدام را «سوءاستفاده‌ی سیاسی» خوانده و به گزارش فارس، تأکید کرده که خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷) و عدم اجرای تعهدات اقتصادی اروپا، حق E3 برای فعال‌سازی ماشه را از بین برده است. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه‌ی ایران، در پستی در X نوشت: «این بیانیه‌ی [E3] ریاکارانه و تحریف واقعیت است.» به گزارش تسنیم، عراقچی در نشست وزرای جنبش عدم تعهد در کامپالا (اوگاندا) در ۱۵ اکتبر (۲۳ مهر)، این تحریم‌ها را «بی‌اساس و نامشروع» توصیف کرد و از بیش از ۱۲۰ کشور عضو جنبش عدم تعهد برای عدم همراهی قدردانی نمود.
واکنش‌های بین‌المللی: شکاف در شورای امنیت
فعال‌سازی ماشه با مخالفت شدید روسیه و چین روبرو شد. به گزارش اسپوتنیک، این دو کشور در سپتامبر (شهریور) پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ تا آوریل ۲۰۲۶ (فروردین ۱۴۰۵) ارائه دادند، اما با رأی منفی ۹ عضو شورای امنیت (از جمله E3 و ایالات متحده) رد شد. واسیل نبنزیا، نماینده‌ی روسیه در سازمان ملل، به نقل از راشا تودی، این اقدام را «باج‌گیری ناشیانه» خواند و تأکید کرد: «هیچ ماشه‌ای فعال نشده و نخواهد شد»، زیرا قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) منقضی می‌شود. به گزارش خبرگزاری شینهوا، وزارت خارجه‌ی روسیه در بیانیه‌ای در ۱۷ اکتبر (۲۵ مهر) اعلام کرد: «۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴)، تاریخ رسمی انقضای قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ است و تمام محدودیت‌های سازمان ملل بر ایران برداشته می‌شود.»
به نوشته‌ی الجزیره، ایران، روسیه و چین در ۱۷ اکتبر (۲۵ مهر) نامه‌ی مشترکی به شورای امنیت ارسال کردند و انقضای قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ را اعلام نمودند، که بر اساس آن، تمام محدودیت‌های پیشین برداشته شده و پرونده‌ی هسته‌ای ایران از دستور کار شورا خارج می‌شود. به گزارش واشنگتن پست، ایالات متحده از اقدام E3 استقبال کرد و مایک پومپئو، وزیر امور خارجه، آمادگی برای مذاکرات جدید را اعلام نمود، اما دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، تأکید کرد: «ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست نخواهد یافت.» به نقل از نیویورک تایمز، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، ۴۴ فرد و نهاد مرتبط با برنامه‌ی هسته‌ای، موشکی و نظامی ایران را هدف تحریم‌های جدید قرار داد.
به گزارش ایرنا، کشورهای دیگری مانند الجزایر، پاکستان، کره‌ی جنوبی و گویان نیز از موضع ایران حمایت کرده یا با اقدام E3 همراهی نکردند، که تهران از آن قدردانی کرده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه‌ی روسیه، به نقل از اسپوتنیک، خواستار پایان بررسی برنامه‌ی هسته‌ای ایران توسط سازمان ملل پس از انقضای برجام شد.
پیامدهای اقتصادی و راهبردی برای ایران
بازگشت تحریم‌ها، که شامل ممنوعیت کامل بر غنی‌سازی اورانیوم، محدودیت بر موشک‌های بالستیک و ممنوعیت تسلیحاتی است، اقتصاد ایران را تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد. به گزارش فایننشال تایمز، بانک جهانی در گزارش اکتبر (مهر) خود پیش‌بینی کرد که اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۵ (۱۴۰۴) به میزان ۱.۷ درصد و در سال ۲۰۲۶ (۱۴۰۵) به ۲.۸ درصد کوچک شود، عمدتاً به دلیل کاهش صادرات نفت و اختلالات ناشی از جنگ اخیر ایران و اسرائیل. به نوشته‌ی وال استریت ژورنال، ارزش ریال ایران در بازار آزاد به بیش از ۱.۱۳ میلیون به ازای هر دلار سقوط کرده است.
به گزارش تسنیم، تهران برای مقابله با این فشارها، بر تقویت روابط با همسایگان و بلوک‌هایی مانند اتحادیه‌ی اقتصادی اوراسیا، بریکس و سازمان همکاری شانگهای تمرکز کرده و از مکانیسم‌های تهاتری (مانند مبادله‌ی نفت با کالا) استفاده می‌کند. بلومبرگ گزارش داد که صادرات نفت ایران در سپتامبر (شهریور) به ۱.۹ میلیون بشکه در روز رسید – بالاترین سطح از سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷) – عمدتاً به چین، علی‌رغم تحریم‌ها. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت ایران، به نقل از ایرنا گفت: «دولت ایران برای مقابله با تحریم‌های ماشه، روابط با کشورهای همسایه و بلوک‌های بین‌المللی مانند اتحادیه‌ی اقتصادی اوراسیا، بریکس و سازمان همکاری شانگهای را عمیق‌تر می‌کند.» با این حال، اکونومیست هشدار داده که وابستگی فزاینده به چین و امارات ممکن است ریسک‌های ژئوپلیتیکی را افزایش دهد.
از منظر هسته‌ای، به گزارش الجزیره، ایران اعلام کرده که به‌عنوان عضو پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، تنها به حقوق و تعهدات این معاهده پایبند است، که شامل عدم محدودیت بر مقیاس برنامه‌ی هسته‌ای صلح‌آمیز و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در چارچوب توافق‌نامه‌ی جامع پادمان است. به نوشته‌ی رویترز، توافق قاهره با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (سپتامبر ۲۰۲۵ (شهریور ۱۴۰۴)) نیز به دلیل فعال‌سازی ماشه، معلق شده است.
چشم‌انداز آینده: دیپلماسی یا تشدید تنش؟
به گزارش بی‌بی‌سی، انقضای قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر)، شورای امنیت را از بررسی پرونده‌ی هسته‌ای ایران خلاص می‌کند و ماشه را غیرفعال می‌سازد، مگر اینکه پیش از آن فعال شده باشد. فارس گزارش داد که ایران هشدار داده تحریم‌های «شناخته‌شده» ممکن است به انزوای بیشتر غرب منجر شود و بر «حق حاکمیت» خود تأکید دارد. سفارت ایران در دانمارک، به نقل از ایرنا، اعلام کرد: «ادامه‌ی تحریم‌ها یا محدودیت‌ها بر برنامه‌ی هسته‌ای صلح‌آمیز ایران با انقضای قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ غیرقانونی خواهد بود.» به گفته‌ی مؤسسه‌ی مطالعات جنگ (ISW)، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تهران بدون تشدید چشمگیر نظامی، بر بقا تمرکز کند، اما ریسک خروج از NPT یا گسترش برنامه‌ی هسته‌ای وجود دارد.
به گزارش واشنگتن پست، ایالات متحده چهار تقاضا برای توافق جدید مطرح کرده است: توقف غنی‌سازی، محدودیت موشکی (کمتر از ۳۰۰ تا ۵۰۰ کیلومتر)، قطع حمایت از گروه‌های مقاومت و مذاکرات مستقیم. عراقچی، به نقل از تسنیم، این تقاضاها را «غیرمنطقی» خوانده و بر دیپلماسی متعادل اصرار ورزیده است.
در حالی که جهان بر تنش‌های خاورمیانه تمرکز دارد، پایان برجام می‌تواند فصل جدیدی از رقابت‌های جهانی را رقم بزند: از یک سو، ائتلاف ایران-روسیه-چین؛ و از سوی دیگر، فشارهای غربی. تهران تأکید دارد که «قانون، نه اجبار» باید حاکم باشد، اما آینده بستگی به واکنش‌های بعدی دارد.
