سی و چهارمین سالگرد کوچ اجباری میلیونی مردم کوردستان: یادآوری یک فاجعه‌ی انسانی
امروز یادآور کوچ میلیونی کوردها از جنوب کوردستان به ترکیه و ایران است
امروز، یازدهم فروردین ۱۴۰۴، سی‌وچهارمین سالگرد یکی از تلخ‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر کوردها، یعنی کوچ میلیونی مردم اقلیم کوردستان در سال ۱۳۷۰ خورشیدی (۱۹۹۱ میلادی)، گرامی داشته می‌شود. این مهاجرت اجباری و عظیم، نتیجه‌ی ترس از حملات تلافی‌جویانه‌ی رژیم بعث عراق به رهبری صدام حسین بود که پس از قیام مردمی کوردها در اسفند ۱۳۶۹ (مارس ۱۹۹۱) رخ داد.
قیام کوردها که به "ڕاپەرینی مارس" معروف است، در پی شکست عراق در جنگ خلیج‌فارس و تضعیف رژیم بعث آغاز شد. در مدت کوتاهی، شهرهای مهم جنوب کوردستان از جمله کرکوک، سلیمانیه و اربیل از کنترل رژیم خارج شدند. اما این پیروزی کوتاه‌مدت بود. در یازدهم فروردین ۱۳۷۰، ارتش بعث با پشتیبانی نیروی هوایی و توپخانه، حملات گسترده‌ای را علیه مناطق آزادشده آغاز کرد. این تهاجم، با هدف سرکوب قیام و مجازات مردم کوردستان، یادآور جنایات پیشین رژیم از جمله عملیات انفال و بمباران شیمیایی حلبچه در سال ۱۳۶۷ بود.
ترس از تکرار چنین فجایعی، حدود یک میلیون و پانصد هزار نفر از مردم کوردستان را وادار به ترک خانه‌هایشان کرد. آن‌ها با کمترین امکانات، از مسیرهای صعب‌العبور کوهستانی به‌سوی مرزهای ایران و ترکیه گریختند. این کوچ که در تاریخ به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مهاجرت‌های اجباری قرن بیستم ثبت شده، با شرایطی غیرانسانی همراه بود. کودکان، سالمندان و افراد دارای معلولیت بیش از همه در معرض رنج قرار گرفتند. کمبود آب، غذا، سرپناه، دارو و خدمات پزشکی، همراه با سرمای شدید بهاری در مناطق مرتفع، جان هزاران نفر را گرفت. گزارش‌ها حاکی از آن است که صدها کودک و سالمند در این مسیر جان باختند. این در حالی است که آمار دقیق قربانیان هرگز به طور کامل ثبت نشد.
بر اساس گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR)، تا شانزدهم فروردین ۱۳۷۰، حدود ۷۵۰ هزار نفر وارد خاک ایران شدند. از این مجموع ۲۸۰ هزار نفر به ترکیه پناه بردند و نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر دیگر در مناطق مرزی ترکیه گرفتار شدند. ایران، باوجود فشارهای اقتصادی و سیاسی داخلی، به‌سرعت مرزهای خود را گشود و کمپ‌هایی در استان‌های ارومیه و سنندج برپا کرد. در مقابل، ترکیه ابتدا از پذیرش پناهندگان خودداری کرد و هزاران نفر را در پشت مرزها در شرایط بحرانی نگه داشت. اما پس از فشارهای بین‌المللی، به‌ویژه از سوی سازمان ملل و کشورهای غربی، و با وعده‌ی دریافت کمک‌های مالی، این کشور نیز درهای خود را به روی کوردها باز کرد.
در این میان، تلاش‌های بشردوستانه‌ی جهانی برای کاهش آلام پناهندگان آغاز شد. سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای حامی، از جمله ایالات متحده، اقدام به ارسال کمک‌های اضطراری کردند. در نهایت، در ۲۹ فروردین ۱۳۷۰، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه‌ی ۶۸۸ را تصویب کرد که به ایجاد منطقه‌ی پرواز ممنوع در شمال عراق منجر شد. این اقدام، همراه با استقرار نیروهای ائتلاف، زمینه‌ی بازگشت تدریجی پناهندگان را فراهم کرد، هرچند بسیاری از آن‌ها ماه‌ها در کمپ‌ها باقی ماندند.
سی و چهار سال پس از این فاجعه، کوچ میلیونی ۱۹۹۱ همچنان به‌عنوان نمادی از رنج و مقاومت مردم کوردستان در برابر ستمگری باقی مانده است. امروز، در اقلیم کوردستان، مراسم‌های یادبود با حضور مقامات، فعالان مدنی و خانواده‌های قربانیان برگزار می‌شود تا یادآوری شود که این تجربه‌ی تلخ، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت و مبارزه‌ی کوردها برای آزادی و امنیت است.
